Алсу ЯКУПОВА,

учитель начальных классов

Апазовской средней школы

Арского района РТ

Максат: Укучыларның танып-белү эшчәнлеген активлаштыру, иҗади күнекмәләр булдыру һәм югары дәрәҗәдә продуктив фикерләүгә ярдәм итү.

Бурычлар:

1. Укучы һәм укытучы арасында иҗади хезмәттәшлек урнаштыру, укучыларны креатив эшчәнлеккә җәлеп итү.
2. Белем бирү процессын яхшырту, укуга кызыксыну һәм уңай мотивация булдыру.

Бүгенге мастер-класста критик фикерләүнең «Алты эшләпә» ысулын тәкъдим итәм. Бу ысул аша фикерләүнең алты төрле юнәлешен күрсәтү – төп максатым. Укучыларга биш төрле төстәге эшләпәләр таратыла, укытучы исә зәңгәр эшләпәне сайлый (эшләпәләр кәгазьдән эшләнә). Бу – бик кызыклы һәм иҗади эш, ул дәреснең өченче этабында кулланыла. Ысулның мәгънәсен аңлату өчен Габдулла Тукайның “Шүрәле” әсәрен мисал итеп алырбыз.

– Хәзер укучыларымны дәрескә чакырам, рәхим итегез! Башта танышыйк. Төрле төстәге эшләпәләр түбәндәге мәгънәләргә ия:
(Укучылар ак, кызыл, сары, яшел, кара эшләпәләрне сайлый, укытучы – зәңгәр эшләпә кия.)

Укучылар:

    Ак эшләпә: “Мин – ак эшләпә. Ак төс – ачыклык һәм төгәллек билгесе.  Мин фактик мәгълүмат, төгәл даталар һәм вакыйгалар белән эшлим. Образларга объектив бәя бирәм. Сез нинди фактик мәгълүматка ия? Нинди төгәл мәгълүмат кирәк? Тыңлыйм.”

     Кызыл эшләпә: “Мин – кызыл эшләпә. Хис — кичерешләргә бай кеше мин. Интуициям көчле, әсәрнең эмоциональ ягын ачарга яратам.”

Сары эшләпә: “Мин – сары эшләпә. Позитивлык һәм җылылык – минем төп сыйфатларым. Әсәрдәге уңай якларны гына туплыйм, аргументлар белән эшлим.”

Яшел эшләпә: “Мин – яшел эшләпә. Иҗат һәм яңалык – минем юлым.  Яңа идеяләр, уй-фикерләр, киләчәккә планнар – болар барысы да миңа хас. Сезнең яңа тәкъдимнәрегез бармы?”

Кара эшләпә: “Мин – кара эшләпә. Җитдилек һәм тәнкыйть – минем өлкәм. Тискәре якларны, хаталарны тиз табам һәм аларны тәнкыйтьлим, ачыклыйм.”

Укытучы (Зәңгәр эшләпә): “Мин – зәңгәр эшләпә. Фәлсәфи уйлану, йомгак ясау һәм дөрес нәтиҗәләргә юнәлеш бирү – минем бурычым. Без нәрсәгә ирештек? Нинди нәтиҗәләр ясадык? Киләчәктә нинди адымнар ясарга кирәк? Шул сорауларга җавап көтәм.”

Практик өлеш (Укучылар белән эш)

Укытучы:

Укучыларның фикерләү сәләтләре төрле, дөньяны танып-белүләре дә шуңа охшаш. Ләкин без аларның һәр фикерен тыңларга тиешбез.

• Тактага карагыз, бу рәсем сезгә танышмы? (Шүрәле рәсеме күрсәтелә)
• Әйе, бу – Шүрәле!

– Бүген без Габдулла Тукайның “Шүрәле” поэмасын анализлыйбыз. Ул һәммәбезгә яхшы таныш. Поэма турындагы фикерләрегезне ишетик.

Укучылар:

    Габдулла Тукайның “Шүрәле” әкият-поэмасы бик танылган. Ул 1907 елда иҗат ителгән һәм татар халык риваятенә нигезләнгән. Поэма биш бүлектән тора, вакыйгалар Кырлайда бара. Төп геройлар – Былтыр һәм Шүрәле. Шүрәле образы бик тәфсилләп сурәтләнә:

Борын кәкре, кармактай бөгелгән;
Кул-аяклар да төз түгел, ботак-тармак кебек.

Кызыл эшләпә: “Шүрәле” – чын мәгънәсендә шедевр. Тукай туган якның табигать матурлыгын бик оста сурәтли. Кырлайга булган мәхәббәт ачык чагыла:

Нәкъ Казан артында бардыр бер авыл – «Кырлай» диләр;

Җырлаганда көй өчен, «тавыклары җырлай», диләр.

Гәрчә анда тугъмасам да, мин бераз торган идем;

Җирне әз-мәз тырмалап, чәчкән идем, урган идем.

Сары эшләпә: Былтырның Шүрәле белән очрашуы бик кызыклы. Былтыр акыллылыгы белән Шүрәлене ничек “алдап” җиңде! Шүрәле явызлык теләсә дә, Былтырның зирәклеге өстен чыкты.

Кара эшләпә: Тукай бу Шүрәле образын кайдан уйлап чыгарган соң? Шүрәле – җан иясе, аның бармагын кысып рәнҗетү дөресме? Аннан соң, Тукай сурәтләгән урманнар бүген нинди хәлдә? Экология проблемалары да бар бит. Әмма поэмага кайтыйк. Беренче бүлектә Кырлай урманнарында йөргәндәй хис итәсең. Өченче бүлектә җен-пәриләр, убырлар турында сөйләгәндә куркыныч, дүртенче бүлектә егет өчен борчыласың,  бишенче бүлектә шатланып җиңел сулыйсың – явызлык җиңелде! Шүрәлене дә кызганам әле.

Яшел эшләпә: “Шүрәле”не укып, ятлап та бетердек. Безгә дә иҗат итәргә кирәк! Тукай кебек шигырь язарга тырышыйк. “Шүрәле” бөтен дөньяда танылган. Сез ничә телгә тәрҗемә ителгәнен беләсезме?

(Тамашачыларга сорау) Кайсыгыз җавап бирә ала?

(Укучылар бу турыда белемнәре белән уртаклаша.)
Зәңгәр эшләпә (Укытучы): “Шүрәле” – татар әдәбиятының чын таҗы. Бу әсәр татар сәнгатенең башка төрләренә дә зур йогынты ясады. Сез әсәрне төрле яктан анализладыгыз. Фикерләрегез уйланырга мәҗбүр итә һәм яңа эзләнүләргә этәрә.

Укытучы: Инглизләрдә “эшләпә кию” – җаваплы фикер йөртү дигәнне аңлата. Эшләпә ул:

Җаваплылык – үз фикерең өчен җавап бирү;

Эшләпәне салу – фикерләү юнәлешеннән баш тарту;

Эшләпәләрне алыштыру – фикерләү төрләрен тиз арада үзгәртү.

Йомгак: Критик фикерләү технологиясен кулланган дәресләр укучыларны актив эшләргә этәрә. Укучылар әсәрне объектив һәм субъектив бәяләргә, фикерләрен дәлилләр белән ныгытырга, геройларның гамәлләренә мөнәсәбәт белдерергә өйрәнә. Бу технология стандарт булмаган фикерләүне, ирекле күзаллауны һәм катлаулы мәсьәләләрне яңача чишүне үстерә