(Внеурочное занятие для учащихся 7 – 8 классов)

Роза ХИКМАТУЛИНА,

учитель татарского языка и литературы гимназии №40 г. Казани

Елена САВИНОВА,

учитель истории гимназии №40 г. Казани

Цель: формирование у обучающихся представления о месте и роли гражданина в жизни государства, о важности гражданской позиции, представления о качествах гражданина через призму личности великого Джалиля.

Формирующиеся ценности: служение Отечеству, социальное служение.

Продолжительность занятия: 30 минут.

Рекомендуемая форма занятия: беседа, демонстрация видеоролика, обсуждение видеоролика, чтение стихотворений и их обсуждение.

План занятия

1. Мотивационный

Вводное слово педагога. Демонстрация фотографий и их обсуждение.

2. Основное содержание занятия

Понятия «гражданин» и «гражданство». Права и обязанности гражданина. Муса Джалиль – пример настоящего гражданина нашей страны.

3. Заключение

Подведение итогов занятия. Гражданская позиция. Легко ли быть гражданами?

Ход занятия

1. Мотивационный

Учитель. Ребята, я хочу начать наш сегодняшний разговор с одной необычной фотографии. Давайте посмотрим на нее. Что мы видим? Какие чувства и эмоции мы можем прочесть на лицах людей? (Демонстрация фотографии Е.Халдея «Объявление о начале Великой Отечественной войны». Москва, 22 июня 1941 года. Ответы обучающихся, обсуждение.)

Учитель. Эта фотография уникальна. Она сделана в Москве в день начала Великой Отечественной войны. Неудивительно, что на лицах москвичей мы читаем всю гамму чувств. Мы как будто слышим объявление о начале войны и видим, как оно действует на слушателей. Эмоциональная напряженность заполняет снимок. Люди на переднем плане, замерев, смотрят по диагонали вверх, хотя там ничего нет, даже громкоговоритель за кадром. Складывается ощущение, что они смотрят на небо и уповают на Божью помощь в надвигающейся неизвестности. Более того, в одном этом снимке уживаются разные эмоции каждого из героев: мужчина застыл с сигаретой и ловит каждое слово; девушка нервно трогает губы кончиками пальцев, глубоко погруженная в свои переживания и мысли; другая девушка, наоборот, сурово смотрит вперед; наконец, на первом плане женщина смотрит вверх с вопрошающим взглядом – что дальше?

Обратим внимание на две другие фотографии. Что мы видим на них? (Демонстрация фотографий «Запись добровольцев в Красную Армию. 1941» и «Женщины из подразделения народного ополчения Мурманска на военных занятиях. Июль 1943 г.». Ответы обучающихся, обсуждени.)

Учитель. Действительно, ребята, это люди, которые пришли записаться на фронт добровольцами. Среди них, как вы видите, есть и девушки, и юноши, и женщины, и мужчины, все – разного возраста. Как вы можете объяснить их поступок? Почему они оставили свой дом и семьи и отправились на войну? (Ответы обучающихся, обсуждение.)

2. Основное содержание занятия

Учитель. Я согласна с вами. Эти люди – настоящие патриоты. А можем ли мы утверждать, что они – истинные граждане нашей страны? Почему? Кто такие граждане?

Примерные ответы обучающихся. Гражданство – это устойчивая связь человека и государства, проявляющаяся в том, что у государства и человека есть права и обязанности по отношению друг к другу. Например, гражданин имеет право на жизнь, на свободу, на личную неприкосновенность, на образование, медицинское обеспечение. Но права действуют тогда, когда все граждане страны исполняют свои обязанности. Например, платить налоги, соблюдать законы, сохранять природу и культуру, защищать Родину. Права и обязанности записаны в нашем Основном законе – Конституции.

Учитель. Ребята, а как вы думаете, что сложнее – пользоваться правами или исполнять обязанности? Какая из обязанностей гражданина, по вашему мнению, самая сложная и ответственная? (Ответы обучающихся, обмен мнениями.)

Учитель. Действительно, обязанность защищать Родину самая сложная и ответственная. А почему?

Примерные ответы обучающихся. Сложная – потому, что очень опасная. Требует концентрации всех сил и возможностей человека, тренировок, самоотдачи и даже жизни человека. Ответственная – потому что за спиной защитников Родины не только их семьи и их дом, но и вся страна, весь народ, его культура, язык, выживание государства.

Учитель. В годы Великой Отечественной войны было мобилизовано 34,5 млн человек. За героические подвиги звания Героя Советского Союза удостоены свыше 11 тыс. человек (часть – посмертно), из них 104 – дважды, трое – трижды (Г.К.Жуков, И.Н.Кожедуб и А.И.Покрышкин). 16098997 человек были награждены орденами и медалями за подвиги, совершенные в ходе сражений. О чем говорят эти данные? Можно ли этих людей, вынесших на своих плечах тяготы войны, назвать настоящими гражданами? (Ответы обучающихся.)

Учитель. Посмотрите на эти фотографии. Героев этих фотографий можно назвать истинными гражданами? Почему? (Демонстрация фотографий «Токарь 3-го разряда пятнадцатилетняя Вера Тихова (слева) у станка в блокадном Ленинграде. Валя Волкова (справа) на сборке автоматов ППД на заводе имени С.П.Воскова в блокадном Ленинграде», «Хлеб – фронту», «Сбор средств для фронта».)

Примерные ответы обучающихся. Конечно, можно. Люди жертововали всем, что имеют, лишь бы приблизить Победу, т.е. тоже защищали Родину.

Учитель. Сейчас мы с вами посмотрим видео, посвященное одному из наших земляков, герою татарского народа Мусе Джалилю. Внимательно посмотрите его и будьте готовы ответить на вопросы. (Демонстрация видео о Мусе Джалиле.)

Вопросы для обсуждения и примерные ответы

1. М.Җәлил кайчан һәм кайда туа? (М.Җәлил 1906 елны Оренбург губернасы Мостафа авылында туа.)
2. Аның беренче шигыре? (М.Җәлил 13 яшендә чын халыкчан пафос белән янып, «Бәхет» исемле шигырен яза. Бу шигырь 1919 елда Оренбургта чыга торган «Кызыл йолдыз» газетасының 65 нчы санының беренче битендә «Кечкенә Җәлил» имзасы белән басылып чыга.)
3. М. Җәлил кайларда белем ала? (М.Җәлил алты яшеннән авыл мәктәбендә, аннан соң Оренбургтгы «Хөсәения» мәдрәсәсендә белем ала. Югары белемне 1927 – 1931 елларда Мәскәү дәүләт университетының этнология факультеты әдәбият бүлегендә белем ала.)
4. М.Җәлил Мәскәүдә кем чыгышларын тыңларга йөри? (В.Маяковский чыгышларын тыңларга йөри.)
5. М. Җәлилнең беренче җыентыгы кайчан басылып чыга? (М.Җәлилнең беренче җыентыгы 1925 елда «Барабыз» исеме астында чыга.)
6. 6. Мәскәүдә кем булып эшли? (М.Җәлил 1935 – 1938 елларда Мәскәү дәүләт консерваториясе каршындагы Татар дәүләт опера студиясенең әдәбият бүлеге мөдире булып эшли.)
7. М.Җәлил әсирлеккә кайчан эләгә? (1942 елның 26 июнендә әсирлеккә эләгә.)
8. Нинди җыентыклары бар? («Тупчы анты», «Окоптан хат»,”Моабит дәфтәрләре”.)
9. Моабит дәфтәренең туган илгә юлы? (Беренче дәфтәрен 1946 елның язында Нигъмәт Терегулов Язучылар берлегенә китерә. Икенче дәфтәрен 1947 елны бельгияле Андре Тиммерманс консуллык аша җибәрә. Тагын бер җыентыгын Габбас Шәрипов саклап кала.)
10. М.Җәлилгә Казанда hәйкәл кайчан куела? (1966 елны М.Җәлилгә Казанда һәйкәл ачыла.)

Укытучы. Шагыйрь, каты яраланып, немец фашистларына әсирлеккә эләгә. Әсирлеккә эләгүен шагыйрь бик авыр кичерә. Шул ук елны «Кичер, илем!» шигырен яза. Бу шигырьдә ул үзенең беренче кайгысын, дошманнан үч алу теләген белдер. (Бер укучы укый.)

Укытучы.

– Шагыйрьнең уй-кичерешләрен нинди юллар сурәтли? Укыгыз.

– Шигырьнең нигезендә нинди фикер ята?

– М.Җәлил Ватан каршында үзен гаепле саныймы?

– Шагыйрь баш ияргә ниятлиме?

– Кайсы юллар шагыйрьнең иленә карата мәхәббәтен белдерә?

Укытучы. Җәлилчеләр үзләренә биргән коралны гитлерчыларга каршы боруны бурыч итеп куялар. Һәм алар бу максатка шактый дәрәҗәдә ирешәләр дә. Дөрес, бу аларга бик кыйммәткә төшә. Дошманны алдау өчен, җәлилчеләргә башта немецлар белән хезмәттәшлек итәргә ризалык биргән булып кыланырга туры килә. Җәлилгә һәм аның дусларына бу карарга килү бик җиңел булмагандыр, әлбәттә. Бу турыда аның “Ышанма” дигән шигыре буенча хөкем йөртергә мөмкин. (Бер укучы укый.)

Ышанма

Сиңа миннән хәбәр китерсәләр,

«Ул егылган арып», – дисәләр,

Син ышанма, бәгърем!

Мондый сүзне

Дуслар әйтмәс, якын күрсәләр.

Байрагыма каным белән язган

Антым чакыра алга барырга,

Хаккым бармы минем абынырга,

Хаккым бармы арып калырга?

Сиңа миннән хәбәр китерсәләр,

«Алмаштырган илен»,– дисәләр,

Син ышанма, бәгърем!

Мондый сүзне

Дуслар әйтмәс, мине сөйсәләр.

Илдән киттем ил һәм синең өчен,

Автоматым асып аркама.

Илемне һәм сине алмаштыргач,

Җирдә миңа тагын ни кала?

Сиңа миннән хәбәр китерсәләр,

«Муса инде үлгән», – дисәләр,

Син ышанма, бәгърем!

Мондый сүзне

Дуслар әйтмәс, сине сөйсәләр.

Туфрак күмәр тәнне, күмә алмас

Ялкынлы җыр тулы күңелне,

«Үлем» диеп әйтеп буламы соң

Җиңеп үлгән мондый үлемне?

Укытучы.

– Шагыйрь бу шигырьне кемгә атап яза?

– Үз гомерен туган ил өчен көрәшүгә багышлаган кешене үлемсез дип әйтеп буламы?

– Бу шигырьдә якын кешегә ышану темасы бар дип әйтә алабызмы?

– Авторның туган илгә хыянәт итүгә мөнәсәбәте?

Укытучы. «Таш капчыкта» газап чиккәндә дә ул туган иле, сөекле халкы, ана теле турында уйлана. Ничек кенә тырышсалар да, фашистлар аның рухын сындыра алмыйлар. Әйдәгез, моның турында шагыйрьнең тагын бер шигырен укып китик. (Бер укучы укый.)

Кошчык

Чәнечкеле тимер чыбык белән

Уратылган безнең йортыбыз.

Көне буе шунда казынабыз,

Әйтерсең лә тирес корты без.

Кояш чыга койма аръягында,

Күрше кырлар нурга коена.

Тик нигәдер, аның нуры безгә

Тими үткән төсле тоела.

Ерак түгел урман, кыр…

Кемнеңдер

Ишетелә чалгы кайравы.

Кичә шуннан бер кош очып килеп,

Шул коймага кунып сайрады.

Чакырсам да, кошчык,

Син бу йортка

Үзең теләп очып кермәссең.

Керә күрмә, безнең, кан-яшь йотып,

Интеккәнне үзең күргәнсең.

Сайра безгә шушы нәләт төшкән

Койма аша гына булса да,

Шунсы да бит безгә зур юаныч,

Җырларыңнан күңел тулса да.

Син очарсың, бәлки, минем илгә,

Син ирекле, җитез канатлы.

Тик әйт, кошчык,

Синең минем янга

Бу килүең соңгы кабатмы?

Соңгы кабат булса, тыңла, кошчык,

Соң теләген мәгърур җанымның:

Оч син илгә нәфрәт һәм мәхәббәт

Җыры булып тоткын шагыйрьнең.

Ук шикелле үткен канатыңнан,

Таң шикелле якты җырыңнан

Таныр сине халкым,

«Бу, дип, аның

Соңгы җыры көрәш кырыннан.

Чәнечкеле чыбык бәйләсә дә,

Дип, шагыйрьнең аяк-кулларын,

Бер көч тә юк җирдә богауларлык

Аның кайнар йөрәк моңнарын».

Оч син, кошчык, көчле җырым булып,

Шушы сиңа соңгы теләгем.

Тәнем калсын монда,

(Нәрсә ул тән?)

Барсын илгә минем йөрәгем

Укытучы.

– М.Җәлил төрмәне нәрсә белән чагыштыра?

– Фашистлар кулына тоткын булып эләккән, аяк куллары богауланган шагыйрьнең рухы нинди?

– Ул нинди образны сурәтли?

– Әсир шагыйрь, кошка карап ничек эндәшә?

– Ирекле кошчыкның соңгы кабат килүе шагыйрьдә “Мәгърур җанның соңгы теләген” әйтү ниятен дә уята.Бу нинди теләк?

Укытучы. Муса Җәлил – татар халкының герой шагыйре, Бөек Ватан сугышы батыры. Аңа кабат туган ягына әйләнеп кайту насыйп булмый. Ул геройларча һәлак була. Шагыйрьнең гомерен киссәләр дә, фашистлар аның ялкынлы шигырьләрен сүндерә алмыйлар. Ул ирек сөюче бөтен дөнья халкының күңелендә яши. Әйдәгез, “Җырларым” шигырен тыңлыйк. (Бер укучы укый.)

Җырларым

Җырларым, сез шытып йөрәгемдә

Ил кырында чәчәк атыгыз!

Күпме булса сездә көч һәм ялкын,

Шулкадәрле җирдә хаккыгыз!

Сездә минем бөтен тойгыларым,

Сездә минем керсез яшьләрем.

Сез үлсәгез, мин дә онытылырмын,

Яшәсәгез, мин дә яшәрмен.

Мин кабыздым җырда ялкын итеп

Йөрәгем һәм хаклык кушканны.

Җырым белән дусны иркәләдем,

Җырым белән җиңдем дошманны.

Алдый алмас мине түбән ләззәт,

Вак тормышның чуар пәрдәсе,

Шигыремдәге чынлык, ут һәм сөю-

Яшәвемнең бөтен мәгънәсе.

Үлгәндә дә йөрәк туры калыр

Шигыремдәге изге антына.

Бар җырымны илгә багышладым,

Гомеремне дә бирәм халкыма.

Җырлап үттем данлы көрәш кырын,

Җырлап килдем тормыш языма.

Соңгы җырым палач балтасына

Башны тоткан килеш языла.

Җыр өйрәтте мине хөр яшәргә

Һәм үләргә кыю ир булып.

Гомрем минем моңлы бер җыр иде,

Үлемем дә яңрар җыр булып.

Укытучы.

– Җыр белән дошманны җиңеп буламы?

– Шигырь юлларында  шагыйрьнең өметсезлек, курку хисен күрәсезме?

– Шигырьнең темасы нинди? Шагыйрь үзенең  халык белән бәйләнешен сизәме?

3. Заключение

Учитель. Ребята, мы многое узнали о нашем герое благодаря стихам из Моабитских тетрадей. Скажите, каким Муса Джалиль был человеком? Какой вывод мы можем сделать из его стихотворений? Кому и почему он адресует свои стихи? Был ли Джалиль гражданином? Почему? А его друг, который сохранил и передал его стихи? А Константин Симонов, который столько сделал для его реабилитации?

Ответы обучающихся, обсуждение. В процессе обсуждения приходим к выводу, что и Джалиль, и его друг, и Константин Симонов, конечно же, настоящие граждане. Ведь главный признак гражданина – делать то, что ты считаешь правильным, несмотря не на что, даже если сам можешь за это пострадать.

Учитель. Действительно, делать свое дело, делать его честно, хорошо и правильно – это еще одна из важнейших обязанностей гражданина. Способность не просто знать, какие у тебя есть права и обязанности, действовать в соответствии с ними, а также защищать права и обязанности других людей, защищать Родину, называется гражданской позицией. Гражданская позиция – это важный признак гражданина.

А как вы думаете, легко ли быть гражданином? Какая польза будет нам, если все окружающие нас люди будут проявлять гражданскую позицию и выполнять свои обязанности?

Примерные ответы обучающихся и обсуждение. Нет, быть гражданином не легко. Быть гражданином значит проявлять волю, стойкость, решительность, целеустремленность. Лениться и прятать голову в песок гораздо легче. Но если все будут проявлять гражданскую позицию, мир вокруг будет благополучным, материально обеспеченным, безопасным.

Учитель. Ребята, давайте равняться на наших выдающихся земляков. Начнем с себя, будем улучшать окружающий мир. Будем гражданами!