№ 193

Раилә ДЕВЯТЕЕВА,

Питрәч районы Көек авылындагы «Алгоритм» технологик лицееның югары квалификация категорияле татар теле һәм әдәбияты укытучысы

1. Танылган комп…зитор Фәрит Ярул…ин – татар мил..и балетына нигез салучы. Ул 1914 нче елда Казанда туган. Аның әтисе к…ренекле халык музыканты За..идулла Ярул..ин булган. Кечкенә чакта ук Фәрит Яруллин әтисе кебек оста музыкант булырга теләгән. Башта әтисе аны форт..пианода уйнарга …йрәткән. Соң..ннан Фәрит Яруллин Казан музыка техникумында укыган. Яш… музыкант Казан..ың мәдәни торм..ш..нда актив катнашкан.

Техникумны бетергәч, Мәскәү консерваториясендә укуын дәвам иттергән. Биредә ул татар опера студияс…ндә белем алган.

1939 нчы елда Фәрит Яруллин бө..к татар шагыйре Габдулла Тукайның

”Шүрәле” поэмасы буенча музыкал.. әсәр яза башлый. “Шүрәле” балеты 1941 нче елның августында Мәскәүдә татар әдәбияты һәм сәнг..те көн..әрендә куелырга тиеш була. Ләкин 1941 нче елның июнендә Бөек Ватан сугышы башлана, Фәрит Яруллин фронтка китә. 1943 нче елда лейтенант Фәрит Яруллин батырларча һ..лак була.

“Шүрәле” балеты беренче тапкыр бары тик 1945 нче елда куела. Озак еллар инде әлеге әсәр Татар опера һәм балет сә…нәсеннән төшми.

Фәрит Яруллинның иҗат гом..р.. кыска булса да, аның исемен халык он..тмый.

1. Тестка исем куегыз.
2. Текст икәнлеген исбатлагыз.
3. Текстның темасы.

4.Текстның төп фикерен языгыз.

5. Текстның тибы.
6. Текстның планын төзегез.
7. Кирәкле урынга төшеп калган хәрефләрне куегыз.
8. Бөек сүзенә фонетик анализ ясагыз.
9. Тексттан сингармонизм законына буйсынмаган сүзләрне языгыз.
10. Батырларча сүзенә морфологик анализ ясагыз.
11. Түбәндәге сүзләрнең төзелешен тикшерегез: Казанның, батырларча, сәхнәсеннән, гомере.
12. Оста (музыкант) асыл сыйфатмы, нисбиме?
13. Ирен гармониясе күзәтелгән сүзләрне языгыз.
14. “Шүрәле” балетына яки Казанда үткәрелә торган балет фестивале турында видеоролик ясагыз.
15. II. Татар халкының сө…кле композиторы һәм җырчысы Сара Садыйков.а

1906 нчы елда Казанда приказчик гаил…сендә туа. Балачактан ук татарны… җырларын ишетеп үсә, музыка корал…арында уйнарга ө…рәнә. Казан педагогия техникумында укыган ел…арында концертларда, спектакл…ләрдә катнаша. Ул Мәскәү консерваториясендә укый.

XX гасырның 20 – 30 нче ел…арында Сара Садыйкова җырчы буларак таныла. Күп кенә татар операларында төп партияләрне башкара, “Башмагым”, “ Зәңгәр шәл” спектакльләр…ндә у…ышлы чыгыш ясый, рус һәм Көнбатыш Европа музыкаль классикасын халыкка җиткерүгә өл…ш кертә.

Сара Садыйкова күп кенә шагыйр…ләр, артистлар, рәсс…мнар белән иҗади дуслыкта яшәде.

Моң-җырлары, тырыш хезмәте өч…н халык үзенең талантлы кызын “Җырчы сандугач” дип атады. Сара Садыйкова – Татарстанның халык артисткасы, Габдулла Тукай исемендәге Дәүләт премиясе лауреаты.

Сара Садыйкова инде безнең арада юк. Әмм… аның ру…ы җырларында яши.

1. Тестка исем куегыз.
2. Текст икәнлеген исбатлагыз.
3. Текстның темасы.

4.Текстның төп фикерен языгыз.

5. Текстның тибы.
6. Текстның планын төзегез.
7. Кирәкле урынга төшеп калган хәрефләрне куегыз.
8. Сөекле сүзенең сининимнарын языгыз.
9. Туа, өйрәнә, укый, яшәде, яши, кертә фигыльләренең заманнарын билгеләгез.
10. Җырларында сүзенә морфологик анализ ясагыз.
11. Гаиләсендә, балачактан, моң-җырлары, көнбатыш, җырчы сүзләренең ясалышын билгеләгез.
12. Сөекле сүзенә фонетик анализ ясагыз.
13. Тексттан алмашлыкларны табыгыз, төркемчәләрен билгеләгез.
14. Халык Сара Садыйкованы “Җырчы сандугач” дип атый. Аның “Җырчы сандугач” икәнен дәлилләгез, презентация ясагыз.

III. Татарстан…ың халык рәсс..мы, РСФСРның атказанган һәм халык рәс…амы, Татарстанның Габдулла Тукай исемендәге Дәүләт премиясе лауреаты Бакый Урманче – татар рәс…м һәм сынлы сәнг…тен профессиональ дәрәҗәгә күтәргән зур осталарның берсе. Ул элек…е Казан губернасы Тәтеш өязе (хәзерге Буа районында) дөн…яга килә. 1907 – 1914 нче елларда Казандагы “Мөхәм…әдия” мәдрәс…сендә белем ала, аннары а…ылда укытучы булып …шли.

Башта Б.Урманче Казан сәнгат… училищесында укый. Аннары Югары дәүләт сәнгать-техника оста…анәсенә укырга кереп, аны тәм…млый. Казанда, Мәскәүдә, Донбасста, Башкортстанда эшли. Бу чорда “Самавыр янында”, “Сепаратор янында” кебек картиналарын иҗат итә.

Аннары Алма-Ата, Сәмәрканд, Ташкент шә…әрләрендә яши. Ул рәсем сәнгате, графика, кита… иллюстрациясе, театр декорациясе, архитектура өлкәсендә зур иҗади у…ышларга ирешә.

1958 нче елда рәссам Казанга кайта. Аның бу елларда иҗат иткән әсәрләрен…ән “Кышкы к…яш”, “Казан чите”, “Юкәләр чәчәк ата”, “Генерал-майор Ф.Булатов” һәм башкаларны күрсәтергә мөмкин.

Б. Урманче бу чорда тарихи шә…есләр, әдәбият һәм сәнгат… вәкил…әре, ялкынлы революционерларның скул…птор портретларын иҗат итә.

Хәз…рге вакыт…а аның әс…рләре Халыкара күргәзмәләрдә күрсәтелә.

1. Тестка исем куегыз.
2. Текст икәнлеген исбатлагыз.
3. Текстның темасы.
4. Текстның төп фикерен языгыз.
5. Текстның тибы.
6. Текстның планын төзегез.

7.Кирәкле урынга төшеп калган хәрефләрне куегыз.

8. Укый, эшли, ирешә, яши, кайта фигыльләреннән затланышлы фигыльләр ясагыз.
9. Укы, кайт фигыльләрен зат-санда төрләндерегез.
10. Зур сыйфатын дәрәҗәләрдә күрсәтегез.
11. Эшли фигылен юнәлешләрдә языгыз.
12. Аның, портретларын, остаханәсенә, әсәрләреннән сүзләренең килешләрен языгыз.
13. Күрсәтелә фигыленә морфологик анализ ясагыз.
14. Бакый Урманче әсәрләрен Халыкара күргәзмәләрдә күрсәтәләр. Сез, экскурсовод буларак (читтән торып), чит ил туристларын аның иҗаты белән таныштырыгыз.
15. Гыйлем Камай улы Камай – беренче татар пр…фессоры. Ул – талантлы галим, Казан химия .мәктә…ен үстерү…еләрнең берсе, Татарстанда фән…и кадрлар үстерүгә зур өл…ш керткән шә…ес.

Гыйлем Камай яш…тән әтисез кала, шуңа күрә тугыз яшен…ән эшли башлый. Аңа пристан…да йөк ташучы булып та, атлар көтәргә дә туры килә. Ләкин егетнең белемгә омт…л…шы зур була, һәм мөстәкыйл… рәвештә укырга ө…рәнә. Кызыл Армия сафларында хезмәт итә. Граждан…ар сугышы тәм…мланганнан соң, Гыйлем Томск университетының химия бүлеге…дә укый һәм бер үк вакыт…а техникумда студентлар укыта. Аны аспирантурага алып калалар, ә бер…здан Казан университетына күчерәләр. Университет…а Гыйлем Камай профес…ор А.Е.Арбузов җитәкчелегендә белемен күтәрә һәм галим булып өлг…рә.

1929 нчы елда Г.Камайны, белемен күтәрү өч…н, Германиянең Тюбенген университетына җибәрәләр. Галим Германияд…н зур тәҗрибә туплап кайта һәм 1931 нче елда Казан университетының органик химия кафедрасы профес…оры була. 1935 нче елда аның белән ид…рә итә башлый. Гыйлем Камай шәкер…ләренең яраткан оста…ына әверелә.

Хәзерге вакыт…а Гыйлем Камайны… шәкертләре ил буенча таралган…ар.

1. Тестка исем куегыз.
2. Текст икәнлеген исбатлагыз.
3. Текстның темасы.
4. Текстның төп фикерен языгыз.
5. Текстның тибы.
6. Текстның планын төзегез.
7. Кирәкле урынга төшеп калган хәрефләрне куегыз.
8. Тексттан затланышлы фигыльләрне язып алыгыз, төркемчәләрен билгеләгез.
9. Әверелә фигыленә фонетик анализ ясагыз.
10. Аны алмашлыгына морфологик анализ ясагыз.
11. Тексттан фигыль юнәлешләренә мисаллар языгыз.
12. Нисби сыйфатларга мисаллар языгыз.
13. Бул, кайт, өлгер фигыльләреннән затланышсыз фигыльләр ясагыз.
14. Гыйлем Камай Казан дәүләт университетының профессоры булган. Ул ясаган ачышлар белән танышу өчен презентация ясагыз.
15. Ш.Мәрҗани – Россия халыкларының бө…к мәг…рифәтчесе.

Ул 1818 нч… елда хәзерге Әтнә районында туган. Авыл мәдрәсәс…ндә белем алгач, Бохарага киткән һәм Урта Азиядә 10 ел чамасы яшәгән. Мәрҗанинең тырышлыгы һәм гыйлеме турындагы хәбәрләр үзе Бохарада чакта ук Казанга килеп җиткән.

Казанга кайткач, ул мәдрәсә ачып укыта башлый. Мәрҗани тарих, география, геометрия, астрономия, әдәбият фән…әрен укытырга керешә.

Ш.Мәрҗани, 50 елдан артык мәдрәсәдә шәкер…ләр укытып, 200 дән артык яхшы белемле мөгаллим әзерли. Ш.Мәрҗ…ни тыр…шлыгы белән кертелә башлаган фән…әр укыту башка мәдрәсәләргә дә күчә башлаган.

Атаклы галим Шиһабетдин Мәрҗани тарих, философия, астрономия һәм башка фәннәр буенча 30 дан артык хезмәт язган. Ул тарихка а…руча зур ә…әмият биргән. Урта гасыр галимнәренең әсәрләрен ө…рәнгән. Ерак авыл…арга чыгып, халык телендә сакланган истәлекләрне туплаган, бор…нг… кул…язмалар һәм фәнни китаплар җыйган.

Шиһабетдин Мәрҗани чын мәг…нәсендә бөек мәг…рифәтче булып санала.

1. Тестка исем куегыз.
2. Текст икәнлеген исбатлагыз.
3. Текстның темасы.

4.Т екстның төп фикерен языгыз.

5. Текстның тибы.
6. Текстның планын төзегез.

7.Кирәкле урынга төшеп калган хәрефләрне куегыз.

8. Борынгы сүзенә фонетик анализ ясагыз.
9. Тексттагы фигыльләрнең төркемчәләрен билгеләгез.
10. Җыйган фигыленә морфологик анализ ясагыз.
11. 50 (елдан) санына морфологик анализ ясагыз.
12. Өйрәнгән, укытып, санала фигыльләренең юнәлешләрен күрсәтегез.
13. Атаклы (галим) сүзенең синонимнарын языгыз.
14. Чит ил туристларын Татарстанда Мәрҗани исеме белән бәйле урыннар белән таныштыру өчен чыгыш әзерләгез, презентация ясагыз.