Бөек географик ачышлар чоры. Дөнья буйлап сәяхәт итү
(5 нче сыйныфта география дәресе)
Лилия ШӘЙХЕТДИНОВА,
Актаныш районы Күҗәкә төп мәктәбенең география укытучысы
Максат: Беренче тапкырдөнья буйлап сәяхәт итү мөмкинлеге һәм географик нәтиҗәләре турында күзаллаулар формалаштыру.
Бурычлар:
– Фернан Магеллан сәяхәтенең сәбәпләрен өйрәнү;
– укучыларны Ф.Магеллан экспедициясе барышы белән таныштыру;
– экспедициянең гамәли әһәмиятен ачу;
– Ф.Магеллан экспедициясе нәтиҗәләренең дөньяви әһәмияте турында күзаллау формалаштыру;
– укучыларның танып белү кызыксынуларын, иҗади, коммуникатив сәләтләрен үстерү, карта, уку әдәбияты белән эшләү күнекмәләрен камилләштерү;
– укучыларның сөйләмен үстерү, мәгълүматны кабул итү, анализлау, сәяхәт маршрутларын карталар буенча тасвирлау күнекмәләрен өйрәтү;
– фән белән кызыксынуын арттыру, дөньякүләм карашны үстерүгә, коллективизм хисләрен тәрбияләү.
Дәрес тибы: күнекмәләр һәм осталык формалаштыру дәресе.
Географик номенклатура: Кариб диңгезе, Төньяк һәм Үзәк Америка, Атлантик океан, Көньяк Америка, Көньяк диңгез (Тын океан), Магеллан бугазы, Филиппин утраулары.
Шәхесләр: Фернан Магеллан, Хуан Себастьян Элькано.
Предметара бәйләнеш: тарих.
Укыту чаралары: “Дөнья тирәли беренче сәяхәт” темасына презентация, атлас, контурлы карталар, стена картасы, уку картинасы Фернандо Магеллан, өй эшен тикшерү өчен карточкалар, Ф.Магеллан портреты, тарату материалы.
Планлаштырылган нәтиҗәләр
| Предмет күнекмәләре | УУГ | |
| Метапредметлы | Шәхси | |
| Күренекле географик ачышлар һәм сәяхәтләр нәтиҗәләрен, шулай ук сәяхәтләрнең географик белемнәр үсешенә йогынтысын аңлатырга. Географик сәяхәтләрнең һәм ачышларның сәбәпләрен һәм нәтиҗәләрен билгеләргә. Сәяхәт маршрутларын билгеләү һәм картада күрсәтү. Фернан Магеллан экспедициясенең сәяхәт маршрутын контур картасына төшерергә. Дөнья буйлап йөзүне оештыру сәбәпләрен аңлату. Фернан Магеллан һәм Эльканоның тормышын һәм эшчәнлеген тасвирлау. Беренче дөнья буйлап сәяхәт итүнең өстенлеген билгеләгез. | Төрле мәгълүмат чыганаклары белән эшли белү.
Текстта төп нәрсәне аерып күрсәтергә, уку материалын структуралаштырырга. Хәбәрләр һәм презентацияләр әзерләгез. Үз эшчәнлеген оештыру, аның максатларын һәм бурычларын билгеләү осталыгы. Кешеләр белән аралашу һәм коллективта эшләү; фикерләр әйтү, аларны фактлар белән раслау. Сәбәп-нәтиҗә бәйләнешләрен ачыклау. Фактларны, күренешләрне чагыштыру өчен критерийларны билгеләү. |
Җир турында белем формалаштыруда сәяхәтнең ролен аңлау. Географик белемнәрнең дөньяның фәнни картинасының мөһим компоненты буларак кыйммәтен аңлау.
Гомумкешелек кыйммәтләренә таянып, үз һәм башкаларның гамәлләрен бәяләү. |
ДӘРЕСНЕҢ ОЕШТЫРУ СТРУКТУРАСЫ
| Укытучы эшчәнлеге | Укучы эшчәнлеге | ||||||||||||||||||||||||||||
| 1. Оештыру | |||||||||||||||||||||||||||||
| Дәреснең уңай атмосферасын булдыру максатыннан укучыларны сәламләү. | Тыңлыйлар, күзәтәләр, дәрес материалларын кабул итүгә әзерләнәләр. | ||||||||||||||||||||||||||||
| 2. Өй эшләрен тикшерү | |||||||||||||||||||||||||||||
| 1. Фронталь сораштыру үткәрә.
– Колумб кая сәяхәт кыла? – Колумб Америка ярларына ничәнче елда бара? –Колумб Америка ярларына ничә тапкыр сәяхәт ясаган? – Колумбның беренче сәяхәт маршрутын картада күрсәтегез. – Ни өчен Колумб Африканы әйләнеп түгел, ә Һиндстан ярларына йөзәм, дип, көнбатышка киткән? – Христофор Колумб һәм Васко да Гама экспедицияләре бер-берсе белән ничек бәйле? (Гомуми максат: Һиндстанга диңгез юлын эзләү.) – Ни өчен Колумб яңа ачылган җирләрдә яшәүчеләрне индеецлар дип атаган? – Америго Веспуччиның хезмәте нәрсәдә?
2. Карточкалар буенча язмача сораштыру |
Сорауларга җавап бирәләр, маршрутны картада күрсәтәләр.
Үзара контроль ясыйлар.
Шәхси биремнәрне үтиләр. Үз-үзеңне контрольдә тоту. |
||||||||||||||||||||||||||||
| 3. Белемнәрне актуальләштерү | |||||||||||||||||||||||||||||
| 1. “Кабатлау”
а) бирем: безгә таныш, билгеле сәяхәтчеләрнең исемнәрен яки фамилияләрен хәрефләрдән төзегез. АД АМГА (да Гама) КИНИНИТ (Никитин) РАЙХЕЛЕД (Хейердал) МУКБОЛ (Колумб) РОГОДЕТ (Геродот) ЕЙПИФ (Пифей) ОПЛО (Поло) б) бирем: сәяхәтченең исеме һәм аның исеме белән бәйле географик объект арасында бәйлелекне табыгыз.
Сораулар буенча әңгәмә үткәрә: – Җирнең формасы нинди? – Кем һәм кайчан җирнең формасы һәм зурлыгы турында гипотезалар белән таныштырган? – Җирнең шар формасына булуы турынд беренче дәлилләр нәрсә нигезендә ясалган? – Җирнең шар формасын гамәли юл белән исбатлап булдымы? – Дөрес. Бөтен җирне урап узарга мөмкинлек бирә торган сәяхәт, ниндидер ноктадан чыгып, аны әйләнә буенча урап узарга һәм бу ноктага кире яктан кайтырга мөмкинлек бирә торган сәяхәт ясарга кирәк иде. – Мондый сәяхәтнең исеме ничек? Ул ерак заманнарда мондый сәяхәтне ничек башкарырга мөмкин булган: җәяү, ат өстендә, арбада, көймәдә? – Бу сәяхәт өчен нинди юл яхшы? Нигә? – Бүгенге дәрес темасын формалаштырыйк. |
Эшләрне башкаралар.
Сүзләр төзиләр, сәяхәтчеләрнең территорияләрне ачуга һәм өйрәнүгә керткән өлешләрен искә төшерәләр.
Җавап:
Булган белемнәр нигезендә сорауларга җавап бирәләр.
Күзәтүләр, теоретик исәпләүләр нигезендә.
– Мөмкин. Моның өчен дөньяны әйләнеп чыгарга кирәк иде.
Дөнья буйлап. Дөнья тирәли сәяхәт.
Корабта. Коры җирләр бер-берсеннән диңгезләр һәм океаннар белән аерыла, аларны башка юллар белән тоташтырып булмый.
Дәрес темасын төзиләр. Дәрес темасын дәфтәргә язалар. |
||||||||||||||||||||||||||||
| 4. Проблемалы ситуация булдыру | |||||||||||||||||||||||||||||
| – Бүгенге дәреснең төп проблемасын билгеләгәнче, Колумб ясаган сәхәтләргә кайтырга кирәк. Колумб яңа җирләрне ачканнан соң Испаниядән экспедицияләр бер-бер артлы Америкага юнәлә. Кариб диңгезенең утраулары, Төньяк Американың көньяк яр буе, Үзәк Америка ачыла. Экспедицияләр материкның эчке өлешенә үтеп керә. Колумб ачкан Җирнең Азия түгеллеге инде билгеле була.
Молукка утраулары — тәмләткечләр туган җиренә баручы юл табылмаган. Бу эшне башкаручы кеше булырмы соң? Һәм шундый кеше табыла. Ул португаллы Фернан Магеллан, тәҗрибәле диңгезче һәм сугышчы булып чыга. Ул, Американы көньяктан узып, Азия ярларына барып җитәргә тәкъдим итә. Үз планы белән ул Португалия короленә мөрәҗәгать итә. Ләкин Португалия королен бу план кызыксындырмаган. – Ни өчен?
– Шул вакытта Магеллан Испания короленә үз планын тәкъдим итә. Озак сөйләшүләрдән соң аның проекты кабул ителә, һәм йөзүгә әзерлек башлана. Дәреснең төп соравын кую: “Магелланны дөнья буйлап беренче булып сәяхәт иткән диңгезче дип санарга мөмкинме?” – Бу сорауга җавап бирү өчен без нәрсә белергә тиеш? |
– Португаллар Африканы әйләнеп Һиндстанга диңгез юлы белән барганнар. Патша аны уңайлы һәм куркынычсызрак дип санаган.
Укучылар фаразлый.
Укучыларга нинди белемнәре җитмәвен билгелиләр. |
||||||||||||||||||||||||||||
| 5 . Максат кую | |||||||||||||||||||||||||||||
| Укучыларга дәрес максатларын формалаштырырга булыша.
Авырлыклар килеп чыкса, “Сез белерсез” рубрикасына мөрәҗәгать итәргә тәкъдим итә. |
Дәреснең максатлары
Укытучы ярдәме белән “Сез белерсез” рубрикалары Ярдәмче фигыльләр. |
||||||||||||||||||||||||||||
| 6. Яңа белемнәр “ачу” | |||||||||||||||||||||||||||||
| 1. Укучы тарихи-документаль хикәя белән таныштыра (А кушымтасы).
Укучыларга хикәя барышында биремнәрне үтәүне тәкъдим итә.
1. Төркем эше. 1 – 3 төркемнәр. “Адмирал Магеллан” текстын укып, сорауларга җавап бирегез. Магелланның дөнья буйлап сәяхәт оештыруда төп максатын формалаштырыгыз. 4 нче төркем. Дәреслекнең 71 нче битен укыгыз (2 абзац), аңлатманы тулыландырыгыз. 5 – 6 төркемнәр. Дәреслекнең текстын укыгач, 72 – 73 нче битләрдәге сорауларга җавап бирегез. |
Хикәяне тыңлыйлар, персонажлар һәм географик объектлар турында визуаль күзаллау алалар. Хикәянең эчтәлеге буенча “Биремнәр (эш) бите” ндә тәкъдим ителгән биремнәрне үтиләр (Б кушымтасы).
Парларда эшлиләр. Текст белән танышалар. План буенча биремне үтиләр.
Төркемнәрдә эшлиләр. Текст белән танышалар. План буенча биремне үтиләр. (кушымта) |
||||||||||||||||||||||||||||
| 7. Күнекмәләрне формалаштыру буенча уку гамәлләре | |||||||||||||||||||||||||||||
| 1. Теоретик белемнәрне ныгыту өчен гамәли (практик) биремнәрне үтәргә тәкъдим итә:
– Тын океанны табыгыз һәм картада күрсәтегез. – Магеллан борынын табыгыз һәм картада күрсәтегез. Ул нинди океаннарны тоташтыра? Ул нинди җирләрне аера? Тын океан белән Атлантик океанны тагын нинди борылыш тоташтыра? (Дрейк борыны) 2. Географик мәсьәлә. Атлантик океаннан тыныч океанга бугаз эзләп Магеллан кораблары Ла-Плата елгасы тамагына кергәннәр. Башта алар бу киң елганың тамагын бугаз дип уйлаганнар, ләкин соңрак үз хаталарын аңлаганнар. Суднолар материкның Көньяк очына барып җиткәч һәм көнбатышка борылгач, барлык билгеләр бу нинди дә булса елга тамагы түгел, ә бугаз булуын күрсәткән. – Магеллан моны нинди билгеләрдән аңлаган?
3. Контур картасында № 2 гамәли (практик) эшне башкаруны оештыра. Контурла картада Фернан Магелланның сәяхәт маршрутын һәм географик объектларны билгеләү. |
Картографик чыганаклар белән эшлиләр. Эшләрне башкаралар.
Җавап: 1) су бугазда тозлы, ә елгада төче. 2) елганың материктан океанга юнәлгән агымы бар. 3) елга тамагыннан ераклашкан саен тарая, ә бугаз киңрәк була бара. 4) бугазның тирәнлеге даими кала. 5) бугазның яр буйларында су күтәрелү һәм түбәнәю күзәтелә. Контур картасында №2 гамәли (практик) эшне башкаралар. Картада эш башкару үрнәге (Г кушымтасы). |
||||||||||||||||||||||||||||
| 8. Ныгыту | |||||||||||||||||||||||||||||
| Сорауларга җавап бирергә тәкъдим итә:
1.Ни өчен Фернан Магеллан сәяхәткә чыкты? 2.Ничәнче елда ? 3.Сәяхәт ничә ел дәвам итте? |
Тест биремнәрен үтиләр.
Үзара тикшерү үткәрәләр. |
||||||||||||||||||||||||||||
| 9. Дәрес нәтиҗәсе | |||||||||||||||||||||||||||||
| Дәреснең темасын һәм бурычларын искә төшерергә, тактага язылган эш планы белән бәйләргә һәм шәхси үсешне бәяләргә тәкъдим итә.
– Бу сәяхәтнең максаты нинди иде?
– Беренче дөнья буйлап йөзүнең фәнни әһәмияте нәрсәдә?
– Дәресебезнең төп соравына җавап бирә алабызмы? “Магелланны дөнья буйлап беренче булып сәяхәт иткән диңгезче дип санарга мөмкинме?” Укучыларның җавапларын гомумиләштерә. |
Куелган максат һәм эшчәнлек нәтиҗәләренең туры килү дәрәҗәсен билгелиләр, бәяләү фикрләрен белдерәләр.
– Сәяхәтнең максаты фәнни булмаган, ә сәүдә һәм сәяси әһәмияткә ия булган. Әһәмият: 1. Җирнең шар формасы исбатланган 2. барлык океаннарның бер-берсе белән Бөтендөнья океанына тоташуы исбатланган. 3. суның коры җирдән зуррак мәйданны биләве ачыкланган. 4. Җирнең зурлыгы турында дөрес күзаллаулар формалаштырылган. 5. географик карталарга төгәллекләр кертелгән.
Үз фикерләрен әйтәләр, дәлиллиләр. |
||||||||||||||||||||||||||||
| 10. Рефлексия | |||||||||||||||||||||||||||||
| Эш нәтиҗәләре, куелган максатны үтәү турында фикер алышуны оештыра. Җөмләнең тәкъдим ителгән башын кулланып, үз фикерен әйтергә тәкъдим итә.
Мин бүген искә төшердем… … кызык иде… … авыр булды … …мин өйрәндем…. …мин теләдем… |
Фикер алышуда катнашалар.
Эш һәм алынган белемнәр турында үз фикерләрен белдерәләр. Үз эшчәнлекләрен бәялиләр. |
||||||||||||||||||||||||||||
| 11. Өй эше турында мәгълүмат | |||||||||||||||||||||||||||||
| § 14 укырга, параграфтан соң сорауларга җавап бирергә;
картада Магеллан экспедициясенең йөзү маршрутын күрсәтә белергә; шәхси бирем “Джеймс Кук портреты” хикәя яз. |
|||||||||||||||||||||||||||||
А кушымтасы
Фернан Магелланның дөнья буйлап беренче сәяхәте
Португалияле Фернан Магеллан, диңгезче буларак, Һиндстанга һәм Африкага күп тапкырлар йөзгән, күп тапкырлар сугышларда катнашкан. Магеллан батыр һәм кыю булган. Ул үз кул астындагыларның, гади матросларның хөрмәтен һәм ышанычын яулаган.
Магеллан “тәмләткеч” утрауларына көнбатышка таба хәрәкәт итеп һәм җир шарын урап барып җитәргә җыена. Аның экспедиция планы була. Магеллан ныклы ышаныч белән: “Мин океаннар арасында бугаз барлыгын беләм, мин көнбатышка барам. Мин бугазны табармын!”, дип белдерә.
1519 елның сентябрендә Магеллан җитәкчелегендәге 5 корабльдән торган флотилия 265 кешелек команда белән Испаниядән чыгып китә һәм сәяхәткә чыга, аның дәвамлылыгын беркем дә алдан әйтә алмый. Кораблар Атлантиканы кичкәннәр һәм Көньяк Америка ярлары буйлап барганнар. Магеллан бугаз эзли: һәр култыкны, һәр бухтаны җентекләп тикшерә. Тиздән экспедициягә беренче җитди бәла килә: иң тиз йөрешле, разведка алып бару өчен иң яхшы “Сантьяго” корабы кыяларга бәрелә.
Ләкин югалтудан сынмаган Магеллан корабларны алга алып бара: юлда яңа култык (залив), һәм тагын 2 кораб разведкага китә. Тагын тынгысыз көтү көннәре, әмма кораблар кире кайта һәм Магеллан үз күзләренә ышанмый. Барлык вымпеллар күтәрелгән, барлык флаглар, капитаннар һәм матрослар кычкыралар, һәм бу бер нәрсәне аңлата ала – Җиңү! Бер ел буе Магеллан бу юлны эзләгән. Һәм ул бер минут та тоткарланмый – якорь күтәрергә, җилкәннәрне ачырга боера.
Беренче тапкыр дүрт кораб караңгы һәм тын бугазга керә (Магеллан аны барлык Изгеләр бугазы дип атый, ә варислары аны Магеллан исеме белән атый). Караңгы кара кыялар корабларны тыгызрак уратып ала, күкне соры болытлар каплый, һәм кораблар, күләгә кебек, караңгы суларда хәрәкәт итә. Тирә-юньдә бер кеше дә күренми, бары тик төнге караңгыда сул бортта ниндидер утлар яна, алар буенча Магеллан яңа җиргә Утлы җир (Огненная земля) исеме биргән. Бугазның ахыры күренми, давыл көчле була, команда зарлана башлый, ләкин адмиралны бернәрсә дә селкетә алмый: “Алга гына!” Магеллан разведка җибәрә. Тик иң яхшы, иң зур корабль, иң күп азык-төлек запасы сакланган “Сан-Антонио” дезертир-корабль кайтмый.
Ниһаять, кыялар аерылды һәм сәяхәтчеләр алдында океанның ярсыз тигезлеге ачылды. Тормышында беренче һәм бердәнбер тапкыр “тимер адмирал” шатлыктан елый! Җилсезлек хөкем сөрә, һәм Магеллан аңа тыныч исемен әйтә. Һәм тагын боерык бирә: “Алга!”. Кораблар билгесез океан буйлап 20 көн, 30 көн, 60 көнр йөзәләр. Яр буе һаман да күренми. Океанның зурлыгы турында исәпләүләр хаталы булып чыга. Алар оеканда 100 көн йөзәләр. Ашарга ризык, эчәргә су бетә. Кешеләр цингидан үлгәннәр. Куркыныч 100 көн узгач ачлыктан, сусаудан һәм ялгызлыктан соң кораблар утрауларга якынлашалар. Испания тәхетенең варисы хөрмәтенә Магеллан аларны Филиппиннар дип атаган. Монда Магеллан һәм аның юлдашлары җирле халык белән көрәшергә мәҗбүр була. Өч мең ачулы җирле халык испаннарга һөҗүм итә, җәядән атып, сөңге һәм ташлар ыргыта. Испаннар качарга тотыналар. Аның җитәкчесе Магелланны күреп, бөтен ачуларын аңа яудыра. Магелланның дөнья буйлап сәяхәтен шунда тәмамлана.
Магеллан үлгәч, экспедиция белән командованиене капитан Хуан Себастьян Элькано үз өстенә ала. Утраудан утрауга исән калган диңгезчеләр йөзгән. Юлда алар азык-төлек һәм җирле товарлар сатып алалар, ә кайвакыт каршы килгән корабларны талыйлар, ләкин Тәмләткечләр утрауларын таба алмыйлар. Ниһаять, әсирлеккә алынган диңгезче корабларны Молукка утрауларына – тәмләткечләр утрауларына алып килә. Исән калган командага җилкәннәр белән идарә итү өчен өч кораб күп була, һәм диңгезчеләр «Консепсион»ны яндыралар. Алар туган якларына юл алалар. Кораблар төрле юллар белән йөзәргә карар кылалар. Берсе Африкага йөзәчәк һәм, Изге Өмет борынын урап, Испаниягә көнчыгыштан киләчәк, ә икенчесе Тын океан аша Испан биләмәләренә барачак. Туган илләренә кайту өчен аларга тагын бер ел кирәк була. «Тринидад» корабы экипажы Тын океан аша кире кайтырга тырышкан. Авыру, җәфаланган, давылдан интегеп, алар Молуккага кайтырга мәҗбүр булалар. Анда аларны килгән Португалия хәрби флотилиясе кулга ала һәм каторга эшләренә җибәрә.
Һәм кечкенә генә “Виктория”, үз исемен аклаган кебек, Испаниягә әйләнеп кайтты. 1521 елның сентябрендә 18 хәлсезләнгән диңгезче туган якларына кайта. Бу 18 кеше җир шарын урап үткән беренче кешеләр була. Нәкъ менә алар җирнең шар булуы исбатланган.
Беренче дөнья тирәли сәяхәт кылучылар менә шундый язмышка дучар булаларю
(С. Цвейг Буенча))
Б кушымтасы
Биремнәр (эш) бите
- План буенча сәяхәт турында дәфтәргә мәгълүмат языгыз.
- Экспедициянең башлануы (ел). Ил
- Кораблар саны. Команда саны
- Ачылган географик объектлар
- Сәяхәт нәтиҗәсе
- Экспедицияне тәмамлау (ел)
- Кораблар саны. Команда саны
- Укытучының хикәясен тыңлагач, таблицаның беренче баганасын тутырыгыз.
| Корабның исеме | Корабның язмышы |
| Кораб һәлакәтенә очрый, кыяларга бәрелә | |
| Корабль-Дезертир, Испания ярларына әйләнеп кайта | |
| Команда җитмәү сәбәпле диңгезчеләр тарафыннан яндырыла | |
| Португаллар тарафыннан басып алынган | |
| Испаниягә кайткач, йөзүне тәмамлый |
Корабльләр: «Тринидад», «Виктория», «Сантьяго» «Сан-Антонио», «Консепсьон».
