Гөлнара ХӘЙДӘРОВА,

Мамадыш районы Шәдчеурта мәктәбенең технология укытучысы

Яшь буынга белем һәм тәрбия бирү, кул эшләренә өйрәтү, гореф-гадәтләрне белү, аларны саклау, туган телеңне үстерү – укытучыга амәнәттәй тапшырылган изге бурыч. Зиһенебездә булган белемне, күңелебездәге тәүфыйкъ һәм иманны киләчәк буыннарга тиешенчә өйрәтү – төп максатларыбызның берсе.

Бүгенге көндә ничек итеп баланы мөстәкыйль тормыш юлына аяк басарга, алдына килгән эшне курыкмыйча башкарырга, эшен дөрес оештырырга өйрәтергә тырышам. Балалар белән тегәбез, чигәбез, бәйлибез куп кенә яңа төр эшләр өйрәнәбез. Кул эше ул – укучыларга эстетик тәрбия бирунен бер формасы. Бәйләү, чигү өчен үрнәк сайлау, бизәк төзү, яңа бизәкләр ясау, җепләрнең төсләрен сайлый белү, әйбернең бизәген, формасын сайлап алу –боларның барысы да гармониялелек, буяуларны сиземләү тойгысы тәрбияли, хезмәткә иҗади килергә өйрәтә. Кул эшләре гасырлар аша үтеп, безнен көннәрдә бик күп үсеп китте. Кул эшләре бармакларны үстерүгә ярдәм итә. Челтәр энәсе белән бәйләү – кул эшенең бер төре. Һәр буын анын нинди дә булса матур бер ягын ача. Үз куллары белән бәйләнгән заманча модельле кием бүтән кешедә кабатланмый һәм, әзер әйбергә караганда арзангарак төшә. Челтәр энәсе белән төрле жепләрне файдаланып, матур-матур әйберләр бәйләргә була. Шунлыктан бу төр кул эше күп кызларыбызның яраткан шөгыленә әйләнде. Бу  һөнәр эшкә иҗади карауны, намуслылык, зәвыклылык, эштә төгәллек, хезмәт соючәнлек таләп итә.

Кул эшенә өйрәтү укучыларда кул эше тарихына, традицияләренә хөрмәт тәрбияләуүне, матурлык һәм гармониялелекне тоя белергә өйрәтүне, сәнгать дөньясын кабул итә белү сәләте формалаштыруны максат итеп куя. Үз куллары белән үзе һәм якыннары өчен төрле-төрле матур әйберләр эшли белү (яхшы итеп эшли белү укучыларның үз-үзләренә булган ышанычларын тагын да арттыра, һәр эшне оста итеп эшли алу – предметлы дөнья белән идарә итү дигән сүз ул. Эшкә оста кешене «алтын куллы » диләр. Нинди дә булса һөнәргә, мәсәлән, тегәргә оста кеше бүтән проблемалар алдында да югалып калмый. Әгәр дә кирәк икән, ул үзенен теләсә кайсы эшне башкара алачагын яхшы белә. «Унган кулда ут уйный» дип юкка гына әйтмәгәннәр.

“Балалар кулы белән киләчәк тормыш төзелә,” – дип әйткән борынгылар.

Көчлерәк укучылар калган иптәшләренә ярдәм итәргә тырыша. Куелган бурычларны үтәү өчен, аңлату, әңгәмә, мөстәкыйль эшләү кебек ысуллар файдаланыла.

Ел саен конкурсларда катнашып, призлы урыннар алабыз. Балалар кызыксынып катнашалар. Киләчәктә дә һөнәргә өйрәнгән балаларның тормышы кызыклы булыр, куйган бурычларны гамәлгә ашуы укучыларымның үз-үзен тотышында чагылыш табар; һәрьяклы үсешкә ия булган физик һәм рухи яктан сәламәт шәхес – халкыбызның лаеклы дәвамчылары булыр дип өметләнәм.

Татар халкының милли киемнәре

Һәр халыкның үзенә генә хас милли киемнәре бар. Балаларны татар халкының берничә милли киеме белән таныштырга булдым. Милли киемнәр хәзерге тормыш-көнкүрештә кулланыла башлады, аларны без сәхнәләрдә генә күрә идек.

Элекке заманнан ук халык һәрчак матурлыкка, сәнгатькә омтылып яшәгән. Оста куллы хатын-кызларыбыз мавыктыргыч кул эше белән шөгыльләнгән. Үзләренә һәм туганнарына милли киемнәр теккәннәр. Бөтен тырышлыкларын куеп, зәвык белән затлы калфак-түбәтәйләр, матур эскәтер-сөлгеләр, күкрәкчә-алъяпкычлар чиккәннәр.

Элекке заманда, фабрикалар барлыкка килгәнче, кешеләр тукымаларны да үзләре тукыган. Һәрбер авыл гаиләсендә диярлек туку станогы булган. Бу эш бик күп көч һәм вакыт таләп иткән.

Башта җитен яисә киндер үстергәннәр. Урып-җыйганнан соң, орлыкларын сугып алганнар. Каты сабаклардан йомшак йон ясар өчен, җитенне озак кына суда яисә кар астында тотканнар. Шуннан соң яхшылап киптереп, таяклар белән сукканнар. Татар фольклорында “Киндер суктым” дигән җыр да бар.

Йомшаган киндерне язып тараганнар һәм элгәннәр. Туку станогында тукыма, сөлге, паласлар тукыганнар. Бизәкләп туку өчен киндерне төрле төскә буяганнар. Татар милли киемнәрендә ак, кызыл, яшел, зәңгәр төсләр өстенлек итә.

Татар халкының милли киемнәрен хәзер без күбрәк Татар дәүләт җыр һәм бию ансамбле концертларында, театр сәхнәләрендә һәм музейларында күрәбез.

Элекке заманда татар хатын-кызының милли киеме бертөсле иркен күлмәктән торган. Еш кына ул киң бөрмәләр яки бала итәкләр белән бизәлгән. Гадәттә, бер халыкның да милли күлмәкләре аерым гына киелмәгән. Татар киеменә күлмәк өстеннән авыр ефәк бәрхет тукымадан тегелгән һәм төрле декоратив тасма белән бизәлгән камзул хас.

Изү яки хәситә кебек салына торган бизәү элементлары костюмга бәйрәм төсмере өсти һәм аның затлылыгын тәэмин итә.

Изү – күлмәкнең түшен каплап торган, бер төсле тукымадан тегелгән бизәк. Аның түгәрәкләнгән ягына төрле тәңкәләр, брошкалар беркетелгән декоратив тасма тегелгән.

Милли костюм ансамбленә ука яки энҗе белән чигелгән калфак, каюлы читек кергән, алар костюмны бербөтен итеп тулыландырып торган. Күлмәк һәм алъяпкычтан торган авыл киемнең төп бизәге исә – чигү.

Түбәтәй ислам динен тотучы төрки телле халыкларда ирләрнең төп баш киеме булып санала. Татарларда түбәтәйләрнең ике төре билгеле: ярымшар формасындагы тәкыя һәм кисек конус формасындагы кәләпүш.

Аерым җөйсыман ялгаулардан тегелгән такыя борынгырак төргә керә. Ул, галимнәр фикеренчә, борынгы сугышчыларның шлем астыннан киеп йөри торган баш киеменнән үзгәргән булса кирәк.

XIX гасыр уртасыннан алып бүгенге көнгә кадәр яссы формалы  кәләпүш-түбәтәйләр күбрәк кулланыла. Ике төр түбәтәй бар: бернинди чигешсез һәм ефәк җепләр, алтын, көмеш кәнитил, соңрак энҗе һәм сәйлән белән чигелгәннәре. Завык белән чигелгән парча кәләпүшләр бигрәк тә матур күренәләр.

XIX гасыр башында чигелгән түбәтәйләрнең өслекләре дулкынсыман чәчәкле композиция һәм геометрик мотивлар белән бизәлгән булган.

Вакыт узу белән түбәтәй бизәкләре дә үзгәрә. XIX гасырның икенче яртысында түбәтәйләрнең түбәсендәге үзәк чәчәк әйләнәсендә түгәрәк буйлап урнашкан үрнәге өч яисә дүрт зур чәчәк бәйләмнәре булган бизәкләр белән алыштырыла.

XIX гасыр ахыры-XX гасыр башларына инде зур чәчәк бәйләмнәре урынына кечкенә, гади, аерым-аерым урнашкан букетлар кулланыла башлый. Моның белән түбәтәйләрнең матурлыгы, кыйммәте түбәнәя. Шушындый гади ысул белән чигелгән кәләпүшләр безнең заманда да киң кулланыла.

Әрсезгә кия торган түбәтәйләрне карарак төстәге тукымадан, ә бәйрәмгә кияр өчен затлырак тукымадан (ефәк, парча, бәрхет) эшләгәннәр. Байлар, сәүдәгәрләр энҗеле яки алтын-көмеш җепләр, укалар белән чигелгән түбәтәй киюне дәрәҗәгә санаганнар. Борынгырак заманда түбәтәйләр бераз очлырак булса, XIX йөз ахыры — XX йөз башларында түбәтәйләр башка ятып тора торган яссырак форма ала. Шәһәр зыялылары арасында кара хәтфәдән эшләнгән яссы түбәле түбәтәй-кәләпүшләр тарала. Кәләпүшне бүген дә барлык мөселман татарлары яратып кияләр.

Калфак – татар хатын-кызларының алиһәсе дәрәҗәсенә күтәрүче гамәли сәнгатебезнең үзенчәлекле сәнгатъ әсәре. Татар хатын-кызларының гадәти баш киеме бигрәк тә күп төрле һәм үзенчәлекле. Кызлар баш киеме хатыннарныкыннан аерылган. Бала чакта кызларга ситсыдан тәкыя ясаганнар. Аның маңгай өлешенә вак тәңкәләр, төймәләр һәм корт башлары тегелгән була. Тау ягы көрәшен татарлары (Мәлки төркеме) такыя тоташ тәңкәләр, мәрҗәннәр  белән бизәлгән баш киемен тәшкил итә. Аны буйга җиткән кызлар кигән. Калган төркемнәрдә кызлар калфак киеп, маңгайларына ука-чачак бәйләгәннәр.

Калфакның төрләре хәйран күп. XIX йөзнең урталарына кадәр зур, чуклары аркага (яки иңгә) төшеп торган капчык калфаклар була. Аларны төрле төстәге җептән яки тукымадан ясаганнар. Ак җептән бәйләнгән озын калфаклар барлык төркем  кызларына да хас була. Ләкин көрәшен татарларында бу төр кызлар калфагы бигрәк тә тотрыклы булган. Мондый озын калфакны башка кигәндә  аның кырыен бер-ике кат бөкләгәннәр һәм өстән маңгайга ука-чачак бәйләгәннәр. Ә менә кара бәрхеттән яки сатиннан чигеп эшләгән озын калфаклар Мишә буе көрәшен татарларында XX йөз башларында да сакланган.

XVIII-XIX гасырлар белән чагыштырганда, калфакларның формасы, бизәлеше һәрвакыт үзгәрә тора. Элек йомшак трикотаж яки бәйләнгән чигүле ак калфаклары популяр булган. Аларны зур, башка киелә торган итеп теккәннәр яки бәйләгәннәр. XVIII гасыр калфаклары бизәлешендә синель ябыштыру һәм “тырнак алмалау” ысулы белән өчпочмакка бөкләнгән кечкенә тукыма кисәкләре кулланып күптөсмерле чәчәк элементлары ясалган.

Шуннан соңгы чорларда чуклары аркага кадәр төшеп торган “капчык” калфаклар булган. Алар ,бәрхеттән тегелеп, алтын ука белән чигелгәннәр.

XIX гасыр урталарында кечерәк “капчыклы” хәтфә калфаклар барлыкка килгән. Еш кына андый калфакларны яулык яки ефәк шәл астыннан киеп йөри торган булганнар.

Әкренләп каты кырпулы зур калфак кечерәя, декоратив каптырмага әверелә. XIX гасырдан алып бүгенге көнгә кадәр калфакларның бизәлешенә.ука белән беррәттән,ак,сирәк кенә төсле энҗе, сәйлән бөртекләре кулланып чигү керә бара.

Бүгенге көндә кечкенә калфакларны сәхнәләрдә генә кияләр, ә көндәлек кулланылышта түбәтәйгә охшаганрак тәкыя калфаклар йөри. Әбиләребез дини ашларга йөргәндә әлеге калфаклар өстеннән яулык яки шәл ябалар.

Шулай итеп, мин үз максатыма ирештем дип уйлыйм. Без халкыбызның гамәли бизәлеш сәнгате, төрле чигү ысуллары белән тагын да якынрак таныштык. Алар ярдәмендә без, чигү серләрен өйрәнеп, төрле әйберләр бизәргә керешербез, дип ышанасым килә. Элекке заманнардагы кебек, кызларыбыз хәзердән үк үзләренә бирнә әзерли башларлар, әби-бабаларына бүләкләр чигәрләр дип уйлыйм.

Татар милли киемнәре, кызганычка, халык мәдәниятенең үзенчәлекле төре буларак, безнең бүгенге тормышыбызда бары тик сәхнәдә һәм музейларда гына сакланып килә. Форсаттан файдаланып, без үзебезнең мәктәп бинасында урнашкан туган як музеена кереп чыктык һәм “Мәктәптән тыш эшләр үзәге”ндә булдык, анда үзләре теккән берничә төр милли татар бию киеме мисалларын күрдек

Шулай да, соңгы вакытта татар халкының милли бизәнгеч әйберләре гадәти тормышыбызга кире кайта. Әйе, татар хатын-кызлары матур-матур бизәкле, төсле ташлы, милли орнаментлы алкалар, беләзекләр, муенсалар тага башладылар. Казаныбызда милли киемнәр тегү, чигү буенча шәхси эшмәкәрләр кибетләр ача башлады. Модельерлар да татар милли киеме элементларын, нәкышларын үзләренең эксклюзив киемнәренә кертә башладылар: подиумнарда мондый үрнәкләрне дә күрергә бик мөмкин. Милли татар киемнәре, бизәкләре чит ил кунаклары тарафыннан да теләп кабул ителә.