Альмира СИБГАТУЛЛИНА,

Кукмарадагы Ч.Айтматов исемендәге 1 нче гимназиянең татар теле һәм әдәбияты укытучысы

Халкыбызның классик язучысы, күренекле әдәбият галиме һәм методисты Г.Ибраһимов үзе төзегән “Яңа әдәбият” дәреслеге аша балага якын, таныш, күңелле материал (әсәрләр) аркылы аның зиһенен, фикерен үстерүгә омтыла. Халык авыз иҗаты әсәрләре – нәкъ менә балага якын, таныш һәм кызыклы материал булып тора. Аларны өйрәнеп, әсәр тукымасында бик тирәндә яткан фикерләрне таба белү серләренә төшендерергә мөмкин.

Әдәби әсәр – әдипнең сәнгать алымнары нигезендә уйлау нәтиҗәсе, бик тә хикмәтле серле сандык, ул сандыкны ачу өчен серле ачкыч – әдәбият теориясен белү кирәк. Әдәбият укытучысыннан катлаулы теорияне гади итеп аңлата белү осталыгы да таләп ителә. Әсәрнең темасы, идеясе, проблемасы, эчтәлеге, сюжеты – дәрес саен кирәк булган төшенчәләр. Билгеләмәне ятлатмыйча, укучыларның үзләреннән нәтиҗә ясату отышлы. Нәрсә турында дигән сорауга җавап ул – тема була, язучы теләге – идея, әдип болай булырга тиеш түгел дип күтәргән мәсьәлә проблема була икәнлеген әдәби әсәрләрдән эзләтү мөһим. Математикада кушу, алу, бүлү, тапкырлау гамәлләреннән башка мәсьәлә һәм мисал чишеп булмаган кебек, әдәбият теориясеннән башка, әдәбиятны системалы өйрәнеп булмаячагын, әдәби әсәргә, язучы иҗатына, чор әдәбиятына бәя биреп булмаганлыгын беләбез.

Яшерен-батырын түгел, замана баласына туган телебезнең матурлыгын, әдәбиятыбызның байлыгын гомуми сүзләр белән, үгет-нәсыйхәт биреп кенә аңлатып була дисәк, берәү дә ышанмас. Халык авыз иҗаты әсәрләрен анализлау нәтиҗәсендә укучы күңеле изгелек, игелек, шәфкатьлелек кебек гомумкешелек сыйфатлары белән байый. Ул әхлак сыйфатларын укучы әсәрдән үзе таба, аны укытучының үзенә биргән үгет-нәсыйхәте дип түгел, ә әсәргә әдип тарафыннан салынган кыйммәтле фикер итеп кабул итәргә өйрәнә, шул нигездә, үз-үзен тәрбияли, үзенең холкына да бәя бирә.

Әдәбият галиме А.Яхин билгеләп үткәнчә, халык иҗаты жанрларының берише тормыш күренешләренә, вакыйгаларына турыдан-туры бәя бирә һәм кешеләрне шул шартларга яраклашырга өйрәтә. Икенче төркеме, киресенчә, тормышның үзен үзгәртә. Беренче төркемгә әйтемнәр, мәкальләр, табышмаклар, җырлар керә. Икенче төркем мәзәк, әкиятләр һәм героик дастаннар кебек жанрларны эченә ала. Ә хәзер без әйтемнәр белән мәкальләргә тукталыйк.

Әйтемнәрне халык иҗат иткән. Алар барысы да кыска, матур, хикмәтлеләр. Әйтемнәрнең вазифасы – нәрсәнеңдер сыйфат дәрәҗәсен күрсәтү. Кулланышта бөтеннең өлеше була, ягъни тормыш вакыйгасының бер сыйфатына бәя булып килә. Әйтемдә текстның тотрыклы булуы хас, ул да сөйләмне сәнгатьчә бизәү, аның эмоциональ көчен арттыру өчен хезмәт итә. Әмма әйтемнең мәкальдә булган дидактик гомумиләштерү, хөкем-нәтиҗә ясау сыйфаты юк. Мәсәлән, юк кына нәрсәне зур итеп, күпертеп сөйләүне “энәдән дөя ясау” диләр. Тәкәббер, мин-минлекле кешене: “Алланың кашка тәкәсе булдыңмы әллә?” – дип әрлиләр. Күрәбез, бу мисалларның берсендә дә гомумиләштереп әйтелгән хөкем юк.

Мәкальләрне дә халык иҗат иткән. Алар бик борынгы заманнардан ук яшәп киләләр, телдән телгә күчеп таралалар һәм хәзерге вакытта да бик актив иҗат ителәләр. Алар халыкның күпьеллык тәҗрибәсе нигезендә, сыналган эшнең нәтиҗәсе буларак туалар. Мәкаль вакыйганың үзенә бәя бирә. Нинди дә булса вакыйганың дөреслеген яки ялганлыгын, кеше гамәленең файдалы яки зыянлы булуын раслый.

Мәкальләр сурәт чараларына бай, аларда фикер тасвирлап бирелү сәбәпле, кешегә бик үтемле, көчле тәэсир итүчән була.

Татар халык мәкальләре һәм әйтемнәре китабыннан мисал китерәбез: “Сабанда сайрашмасаң, ындырда ыңгырашырсың” мәкалендә фикер читләтеп әйтелә. Өлгергәч тә игенне җыеп алмасаң, ач калуың ихтимал; алай гына да түгел, һәр эшне үз вакытында төгәл эшләргә кирәк дигән фикер бирелә. Мәкальнең үзенчәлеге шуннан гыйбарәт: ул ике өлештән торырга һәм өлешләрнең берсе – сәбәп, икенчесе нәтиҗә булырга тиеш. Мәсәлән, “карт чыпчык кибәккә алданмый” мәкалендә карт чыпчык (күпне күргән өлкән кеше) – сәбәп, ә нәтиҗә – кибәккә алданмый (юк-барга алданмый).

Табышмаклар да – халык авыз иҗаты әсәре. Борынгы кешеләр аны кеше зиһененең дәрәҗәсенә бәя бирү өчен уйлап чыгарганнар. Табышмакларны иҗади фикер процессы буларак өйрәнү аларның төзелешен өйрәнүне таләп итә, ягъни табышмак ничек ясала? дигән сорауга җавап эзлибез.

1) Табышмак я ике бер-берсенә бер генә ягы белән охшаган нәрсәне кушып ясала; 2) я бер нәрсәне каршы якларга бүлеп ясала.

Беренчесенә мисал: Ишектән керер, түргә менеп утырыр (Ќил). Җил белән кешенең охшаш яклары бергә кушыла: икесенең дә хәрәкәт итүе.

Икенчесенә мисал: Агачтан биек, үләннән тәбәнәк (Яфрак). Яфрак үз-үзе белән каршылыкта: биектә дә була ала, өзелеп төшкәч, үләннән дә тәбәнәктә.

Күпчелек әдәби әсәрнең өлгесе шул. Димәк, табышмаклар төзелешен өйрәнүнең әһәмияте зур. Табышмакның җавабын табу – ул билгесез күренешләрнең безгә кирәк ягын, ягъни мәгънәсен табу дигән сүз.

Лирик әсәрләрне өйрәнгәндә без хис төшенчәсе белән очрашабыз. Хис ул – үзе бер дөнья. Гади генә түгел, бик катлаулы дөнья. Хиснең өч сыйфаты бар: сәбәбе, дәрәҗәсе, юануы. Боларны нәкъ менә халык җырлары мисалында аңлау-аңлату уңайлырак.

Мәсәлән, түбәндәге дүртьюллык сагыну хисенең сәбәбен белдерә: сөйгәнеңнән яки туган җирдән аерылу.

Безнең урам уртасында

Түгәрәк кенә күлләр бар;

Сезгә генә мәгълүм түгел,

Бик сагынган көннәр бар.

Икенче дүртьюллыкта хиснең дәрәҗәсе бирелә:

Биек таудан чәчәк җыйдым,

Җыймадым сарыларын;

Үзең тапсаң миңа да бир

Сабырлык даруларын.

Өченче дүртьюллыкта юану өлеше бирелә:

Кулымдагы кулъяулыкны

Ак булса да юа тор;

Үз-үземне юатмасам,

Мине кемнәр юатыр.

Шулай итеп, җырларның эчтәлеге кеше күңелен чагылдыра, чөнки халык җырларының эчтәлеге кешенең хисләреннән гыйбарәт. Җырлар кеше хисенә бәя бирә, бу хиснең дәрәҗәсен тасвирлый. Дәрәҗә ягыннан караганда хис зур да, кечкенә дә, вакытлыча да, даими дә; хиснең башы да, ахыры да була. Мәсәлән, түбәндәге дүрьюллыкка анализ ясап карыйк.

Озын чыршы бүрәнә

Чаналардан сөйрәлә.

Атадан бала яшь калса,

Күп хәсрәтләр күрәлә.