Татар халык авыз иҗаты аша укучыларда аралашу культурасын формалаштыру

Миләүшә НӘҖМЕТДИНОВА,

Яшел Үзәндәге 10 нчы гимназиянең

татар теле һәм әдәбияты укытучысы

Татар халкының тормыш тәҗрибәсен, гореф-гадәтләрен, әдәп-әхлак кануннарын, йолаларын, әдәбиятын һәм сәнгатен тирәнтен аңлау һәм үзләштерү буыннан-буынга күчә, ягъни татар халкының рухи байлыгын аңлап кабул итү татар телен үзләштерүдән, татар телендә аралашу культурасын формалаштырудан башка мөмкин түгел.

Мәктәптә аралашу культурасын формалаштыру һәм камилләштерү балаларга татар теленең матурлыгын һәм көчен аңларга, аны яратырга, татар халкының тирән рухи һәм иҗади байлыгына карата хөрмәт хисләре уятырга һәм аның чын тарихы белән тирәнтен кызыксынырга ярдәм итә ала. Мәктәптә үткәрелгән бер генә чара да, бәйрәм дә аралашу культурасын үстерү өчен махсус биремнәрсез үтми. Аралашу культурасын үстерү – мәктәптә татар телен тирәнтен өйрәнүнең гомуми ысулы, тел укытуның төп принцибы.

Халык авыз иҗаты әсәрләренең тәрбияви кыйммәте аеруча зур. Укучылар тел дәресләрендә яки сыйныфтан тыш чаралар вакытында халык авыз иҗаты әсәрләре белән танышырга мөмкин. Җанлы һәм уникаль мәкальләр, санамышлар, табышмаклар, әкиятләр һәм татар фольклорының башка мисаллары белән танышу укучыларда телне нечкә тоемлап, танып белү активлыгын камилләштерергә һәм нәтиҗәдә  сөйләм культурасын үстерергә булышлык итә.

Фольклор үрнәкләрен татар телен укытуның төрле этапларында: яңа теманы аңлату, алдагы дәрес материалларын ныгыту, яңа сүзләр һәм төшенчәләр өйрәнү өчен нәтиҗәле кулланырга мөмкин.

Мәсәлән, лексик күнегү: сыйныф берничә төркемгә бүленә. Аларның һәрберсе төркем лидерын сайлый. Укытучы мәкальләр язылган карточкалар тарата, ләкин карточкаларда бу мәкальләрнең бер өлеше генә язылган, калган өлешен укучылар үзләре уйлап табарга һәм фаразлаулардан соң, мәкальләр һәм әйтемнәр сүзлегендә табып, үзләрен тикшерергә тиеш. Дөрес җавап биргән төркем  җиңүче санала.

Икенче мисалга тукталыйк. Укучылар укытучы биргән мәкальләргә нигезләнеп сөйләшүне оештыра һәм аны сыйныфка тәкъдим итә белергә тиеш. Мәкальнең эчтәлеген ачу өчен, берничә укучы арасында әңгәмә оештырырга мөмкин. Өйрәнелгән мәкальләргә нигезләнеп, рәсемнәр ясарга була. Бу эштә башка төркемнәрдән укучылар да катнаша ала. Бу тәртиптә һәр төркем ахырдан мәкальләре буенча чыгыш ясый.

Укучылардан өйдә татар халык мәкальләрен өйрәнү сорала. Укытучы мәкальнең беренче өлешен сыйныфта әйтә, укучылар аны дәвам итәргә тиеш.

Киләсе бирем: мәкальнең тасвирламасын бирергә кирәк. Мәсәлән, укучылар түбәндәге мәкальләргә аңлатма бирә ала: «Кем эшли, шуны халык хөрмәт итә», «Кемнең эшлисе килми, шул кеше еш кына алдау һәм урлау юлына баса», «Ялкаулык кешене боза», «Эшләгән өчен кешегә акча түлиләр, димәк, аның үзенә кирәкле һәм үзе теләгән әйберләрне сатып алырга мөмкинчелеге булачак».

Халык җырлары һәм такмаклар –  шулай ук ​​аралашу культурасы үсешенең аерылгысыз өлеше. Бу эштә укытучыларга «Мәгариф» нәшрияты тарафыннан бастырылган «Без җырлыйбыз һәм биибез» CD-дискларындагы аудиовизуаль фонограммалар булыша ала. Бу цифрлы ресурсларда «Куш кулым», «Шома бас», «Чума үрдәк, чума каз», «Кәрия-Зәкәрия» кебек күренекле татар халык җырлары тупланган.

Телнең нечкәлекләрен һәм тирәнлеген өйрәнүдә, укучылар арасында аралашу культурасын формалаштыруда табышмакларның да роле бик зур. Сөйләмне үстерү, эзлекле сөйләм формалаштыру һәм укучыларның сүз байлыгын арттыру өчен күнегүләрдә табышмаклар куллану аеруча уңышлы дип саныйбыз. Эшләгәндә, балаларга табышмаклар бирү генә түгел, алар белән яңа табышмаклар уйлап табу да файдалы. Бу алым укучыларның сөйләү һәм фикерләү сәләтен яхшырта. Бер дәрестә табышмаклар уйлап табарга мөмкин, мәсәлән, объектның 1–2 сыйфатына (төсе, формасы һ.б.) нигезләнеп. Алдагы дәресләрдә бу табышмакларны күпсанлы сыйфатлар белән тулыландырырга була. Укучылар аларны язуны дәвам итәләр һәм берникадәр вакыттан соң алар бу табышмакларга кире кайталар һәм бер-берсенә үзләре уйлап тапкан табышмакларын бирә алалар. Бу ысулны ел дәвамында татар теле дәресләрендә (фонетика, лексика, грамматика, стилистика, сүз ясалышы бүлекләрен өйрәнгәндә) куллана алырга мөмкин.

Укучылар өчен фольклорның иң якын жанрларының берсе – әкиятләр. Халык әкиятләре укучыларның сөйләм культурасын үстерүдә бай материал булып санала. Геройның гамәлләрен һәм сүзләрен билгеле бер тәртиптә кабатлау балаларны бу төр әсәрләр белән таныштыруны җанлы һәм кызыклы ясарга ярдәм итә. Мәсәлән, «Тарталар, тарталар, тартып чыгара алмыйлар…», «Баралар, баралар, ниһаять, барып җитәләр…» кебек кабатлауга нигезләнгән җөмләләр татар телен дәүләт теле буларак өйрәнүче укучылар өчен телне үзләштерүне йомшартырга һәм әкияттән өзекләрне мөстәкыйль сөйләү теләген уятырга булышлык итә. Рус телле укучылар сыйныфында башта әкиятләрнең аудиоязмаларын тыңларга яки «Татармультфильм» сайтыннан  әкият мультфильмнарын карарга була. Укучылар, әкиятләрне караганнан соң, аның буенча сорауларга җавап бирә. Мәсәлән, әкияттән өзекне интерактив такта ярдәмендә күрсәтеп,  укучы әкиятнең исемен әйтә һәм өзекне укый. Шул ук ысул әкият персонажларына карата кулланылырга мөмкин. Укучылар герой, аның характеры турында сөйләшәләр: аның үзен ничек тотканын һәм нинди әкияттән булуын әйтәләр. Алар еш кына әкиятләрне дәвам итә яки яңа әкиятләр уйлап чыгара ала. Һәрвакыт балаларның иҗади эшчәнлеген оештырырга, аларга иҗади сәләтләрен мөмкин кадәр үстерергә булышырга кирәк. Бу алымнар укучыларның сөйләм культурасын үстерү өчен зур стимул булып тора.

Татар халкының милли бәйрәмнәре шулай ук укучылар арасында аралашу культурасын үстерүдә зур роль уйный. Татар кешеләре элек-электән тырыш һәм фидакяр булулары белән билгеле. Мәсәлән, Сөмбелә, Сабантуй һәм Нәүрүз кебек бәйрәмнәр күмәк бәйрәм булып санала. Аларны өйрәнү укучыларга, бер яктан, татар халкының гореф-гадәтләре белән танышырга, икенче яктан, аралашу культурасын үстерергә мөмкинлек бирә.

Класстан тыш чараларда, аралашу культурасын үстерү өчен, укучылар арасында әлеге бәйрәмнәрне сурәтләгән мәкальләр кулланырга мөмкин.  Шулай ук укучылар эшчәнлеген диалог технологияләре, шигырьләр, җырлар, рольле уеннар аша оештырырга була. Проект технологиясен кулланып, шулай ук ​​укучылар белән бу бәйрәмнәрнең тарихын, аларны тормышка ашыру тәртибен һәм башка милләт бәйрәмнәре белән чагыштырырга була. Бу бәйрәмнәр турында белемнәрне ныгыту өчен фольклор текстларын кулланып, кыска сочинениеләр яздырырга мөмкин. Халык уеннарын һәм милли бәйрәмнәрне оештыру – шулай ук укучылар арасында аралашу культурасын үстерүнең эффектив ысулы.

Шул рәвешле, йомгаклап әйткәндә, мәктәптә аралашу культурасын үстерү өстендә эш программаның барлык бүлекләрендә яхшы сайланган әдәби әсәрләр һәм фольклор үрнәкләре ярдәмендә башкарылырга тиеш. Укучыларга уйларын, тәҗрибәләрен һәм хисләрен әдәби телдә җиткерергә өйрәнү аралашу культурасын камилләштерү белән бергә,  аларны һәр яктан үстерергә дә ярдәм итәчәк.