Лилия КӘРИМОВА,

Чүпрәле районы мәгариф бүлегенең мәктәпкәчә тәрбия буенча методисты 

Хәзерге вакытта, баланың физик һәм танып белү үсеше турында кайгыртып, олылар еш кына аның эмоциональ-шәхси үсешенең мөһимлеген оныталар, бу турыдан-туры баланың психологик һәм социаль иминлеге белән бәйле. Балаларның эмоциональ халәтен социаль яктан таный һәм тасвирлый белемнәре җитәрлек булмаган. Шуның аркасында балалар төркеме эчендә конфликтлар килеп чыга, мәктәпкәчә яшьтәге балаларның эчке проблемалары барлыкка килә, алар борчылу, гиперреактивлык, оялчанлык агрессивлык, ябыклыкка дучар булалар. Шулай итеп, эмоциональ өлкә үсеше проблемасы актуаль, чөнки хәзерге вакытта галимнәр, психологлар мәктәпкәчә яшьтәге балаларда эмоцияләр үсеше бозылуның күп очраклары ачыкланган, һәм бу бозулар баланың физик, психик, эмоциональ үсешенә комачаулый. Мәктәпкәчә яшьтәге балаларны гармонияле үстерү бурычы төрле белем һәм күнекмәләрне, төрле эчтәлекне үзләштерү ысулларын үстерүнең билгеле бер дәрәҗәсен, әмма аларның эмоциональ өлкәсен, социаль юнәлешен һәм әхлакый позициясен үстерүнең шактый югары дәрәҗәсен күздә тота. Без мәктәпкәчә яшьтәге баланың эмоциональ өлкәсен үстерүнең төп чараларын һәм ысулларын күрсәттек:

1. Сюжет-рольле уеннар – баланың яшьтәшләренә карата эмоциональ җаваплылыгы, проблемалы ситуацияләрне хәл итү.
2. Хезмәт тәрбиясе – төп хезмәт йөкләмәләре.
3. Театральләштерелгән эшчәнлек – хис-тойгылар тапшыру, геройларның характеры һәм аларның бер-берсенә мөнәсәбәте.
4. Уртак бәйрәмнәр, яллар.
5. Фантастика куллану сүз сәнгате дөньясы мәктәпкәчә яшьтәге балаларның эмоциональ өлкәсен формалаштыру өчен чиксез мөмкинлекләр бирә. Көлке, әкиятләр, эмоциональ җавап уята, кызганырга, үз хисләрен йөз белән белдерергә, ишарәләр, сүзләр белән белдерергә өйрәтә, геройларның сүзләренә һәм гамәлләренә эмоциональ бәя бирергә этәрә (күңелле, моңсу, яхшы, үпкәли).
6. Музыканы куллану сүзләргә һәм җыр һәм хор музыкасына тыңлап, бала музыка кәефенең башлангыч төшенчәләрен ала, хисләрне музыкаль чаралар ярдәмендә җиткерә.
7. Рәсем эшчәнлеге – төс схемасын куллану, баланың кәефен һәм тәэсирен чагылдырган образлар тудыру.
8. Ачыклык – мәктәпкәчә яшьтәге балаларны укытуның төп һәм иң мөһим ысулларының берсе. Ачыклык ысулы-олыларның мисалы. Педагог үз хисләрен белдерә, башка кешеләрнең эмоциональ чагылышларына, аның йөзләренә, ишарәләренә, телодвижацияләренә реакция ясый, балалар аны күрә һәм аерып кына калмый, кайчак попируют. Көзге белән уйнау практикасына керергә кирәк.
9. Симуляция куелган проблемаларны чишү өчен модельләр куллану. Балаларның модельләштерү ысулын үзләштерү абстракт фикерләү үсешенә, схематик образны реаль белән чагыштыра белүенә тәэсир итә. Эмоциональ халәтнең модельләре сыйфатында: пиктограммалар, йөзнең график сурәтләре, кешеләрнең пантомимик хисләрне чагылдыручы силуэтлары – «күчмә аппликацияләр»кулланырга мөмкин.
10. Сөйләм үсеше баланың сүзлеге кеше хисләрен һәм эмоциональ халәтен белдерүче сүзләр аша активлаштырыла һәм баетыла. Шигырьләрне, шигырьләрне яттан уку, әкиятләрне реллинглау эмоциональ экспрессив диалогик һәм монологик сөйләм формалаштыра. Эмоциональ өлкәне камилләштерү баланы көнкүрешкә әдәпле аралашу формаларын кертергә мөмкинлек бирә (исәнләшү, рәхмәт әйтү, кичерү сорау һ. б.)
11. Күчмә уеннар-күчмә уеннарның эмоциональ байлыгы аларны Балаларны шатлыклы, җанлы итеп тәрбияләү өчен кулланырга мөмкинлек бирә. Алар балаларга шатлык, ләззәт хисе бирә, кызыксыну уята, хыялны җәлеп итә, иҗади уен эшләрен башкарырга дәртләндерә.

Мәктәпнең үсеш мохите төрле элементлар белән баетылырга тиеш, алар балаларда уңай көйләү һәм балалар бакчасы тәҗрибәсе тудыра:

– керү стрессын җиңү;

– мәктәпкәчә учреждениедә уңышлы адаптацияләү,

– һәр баланың психологик һәм эмоциональ сәламәтлегенә ярдәм итәчәк. Мондый мохит эмоциональ үсеш яки кәеф почмагы дип аталырга мөмкин. Без төркемдә бик күп почмаклар булдырырга тәкъдим итәбез, алар күп урын алмыйлар һәм эмоциональ-сизгер өлкә үсешенә булыша.

«Сәламләү почмагы» максат: баланың психик һәм шәхси үсешенә булышу, балалар коллективын берләштерү, уңай эмоциональ кәеф, төркем ышаныч һәм кабул итү атмосферасы тудыру; кешеләрдә уңай сыйфатларны күрә белү һәм бу турыда сөйләү. Кулланылган материал:

«Исәнмесез, мин килдем!» балалар фотосы белән (D/сга килгәч, бала үз фотосурәтен тирә-юньдәгеләргә әйләндерә, шулай итеп, төркемдә булуы турында белдерә);

«Минем кәефем» стенды (балалар, пиктограммалар әзерләп, үз кәефләрен көн дәвамында билгели); уеннар картотекасы – «көнгә керү» минутлары («мактау», «Эхо», «назлы исем» һ.б.).

«Казанышлар почмагы» максат: балаларның үз-үзләренә хөрмәтен, үз-үзләренә ышанычын арттыру, ата-аналар өчен алар арасында үзара аңлашу булдыруга ярдәм итүче уңай мәгълүмат бирү; балаларга кешеләргә карата сизгер, хөрмәтле һәм игелекле караш тәрбияләү.

«Уңышлар чәчәге» «атна йолдызы»: чәчәк уртасында – «ромашкалар» фото, яфракларда (атна дәвамында) баланың горурланган көне өчен нәтиҗәләре турында мәгълүмат языла;

«Игелекле эшләр копилкасы»: һәр балага кармашка салынган панно, анда һәр игелекле һәм файдалы гамәл/эш өчен» фишкалар салына (атна ахырында балалар бүләкләнә).

«Ачу почмагы»: балаларга яраклы формада аларның ачуларыннан, ачулануларыннан һәм киеренкелегеннән арыну мөмкинлеге бирү.

«Явызлык келәме» резин шипланган келәм, анда балалар батырга мөмкин;

«Ачу һәм ачулану тартмасы» – кара төстәге тартма, анда балалар бөтен» явызлыкларын һәм үпкәләрен «ташлый (алдан кулачкаларын кысып, аларда тупланганның барысын да җыеп, зур газета битләрен туздырып);

«Кычкыру өчен мендәр», «кычкыру өчен сумка».

«Ялгызлык почмагы» (алар берничә булырга тиеш)» максат: балалар кичергән стресслы ситуацияләрне белдерү өчен кирәк булган ял итү, балаларны ял итү, ял итү һәм мөстәкыйль уеннар өчен шартлар тудыру, мәсәлән, ата-аналар белән иртәнге аерылышу, яңа режим мизгеленә күнегү һ. б.

– йомшак диван, уңайлы урындыклар, тонык экран;

– мобиль «трансформатор йорты» кирәк булган очракта балага читләшергә мөмкинлек бирә, яшьтәшләренең «шау-шулы» мохитеннән, психик һәм эмоциональ халәтен/балансын торгызырга;

– мендәрләр – «Дума», мендәрләр — «плакушки», төрле зурлыктагы йомшак уенчыклар-мондый такта яки уенчыкны кочаклап, бала аның кәефен уртаклаша ала;

– балаларның гаилә фотосурәтләре язылган альбом теләсә кайсы вакытта бала аны ача һәм акыл белән якыннары янында була ала, аларның мәхәббәтен тоя, әйләнә-тирә дөньяга ышаныч һәм куркынычсызлык хисе бирә;

– бала әнигә яки әтигә яшерен нәрсә белән уртаклашырга «шалтыраткан» телефон һ. б.;

– «Йокыга киткән» уенчыклар яңа коллективка адаптация чорында баланың кичергән тискәре халәтләрен җиңәргә булыша, режим моментына уңай мотивация булдыруга ярдәм итә, ял итү үзенчәлегенә ия, баланы йокларга яту вакытында кулланыла.

«Кәеф почмагы»: балаларда экспрессив эталоннар формалаштыру, эмоциональ өлкәне баету, уңай һәм тискәре эмоцияләрне аеру турында төшенчә бирү, үз хисләрен һәм хисләрен танырга өйрәтү, аларга яшьтәш яки олыларның кәефенә адекват җавап бирергә ярдәм итә.

– «Минем кәефем» киштәсе-балалар көн дәвамында үз кәефләрен «фишек-пиктограммалар» ярдәмендә билгелиләр, ә педагог һәр баланың эмоциональ халәтен билгеләргә, аның барлыкка килү сәбәпләрен билгеләргә һәм мохтаҗ балаларга үз вакытында эмоциональ ярдәм күрсәтергә мөмкинлек ала. Һәр төркемдә панно билгеле бер формага ия: йорт, чәчәк һ.б. һәр панно үзәгендә билгеле бер кәеф өчен төсле тасмалардан ясалган кесәләр бар (кызгылт – «мин ачуланам», зәңгәр – «миңа моңсу», Яшел – «мин тыныч», Кызыл – «миңа күңелле»). Еасһәр төс полосасы 6 тигез өлешкә бүленә (кесә). Беренче кесәдә малайлар һәм кызларның билгеле бер кәеф белән схематик сурәтләнеше бар. Калган биш кесә атна көннәрен күрсәтә. Балалар үз кәефләрен чагылдырсын өчен, төсле картоннан малайлар һәм кызларның схематик сурәтләре ясала.

– Эмоциональ халәтләрне өйрәнү буенча төрле дидактик уеннар, пиктограмма кублары, төрле мимика һәм төрле шигырьләрдән өзекләр белән портретлар картотекасы. «Хисләр ABC» плакаты-балаларның төрле хисләрне белдерә торган фотосурәтләр җыелмасы (шатлык, ачулану, куркыныч, курку һ.б.).

«Табигать белән аралашу почмагы» максат: балаларны табигать образларын кулланып (күзәтү нигезендә) мускул һәм эмоциональ клип төшерергә өйрәтү, аларны уенга кертеп, бөтен тәннәрен җәлеп итү.

– режиссерлык уеннары;

– хайваннар һәм кыргый гаиләләр җыелмасы;

– ком белән уеннар (Корычлар, форма киемнәре, төрле юыла торган зур булмаган уенчыклар кирәк, мәсәлән, үпкәләүченең образын күмү/күмү өчен; «сюрприз» казу, аңа кагылмыйча һ.б.); – Балчыклы уеннар (мәсәлән, киеренке халәткә китергән образны формалаштыру, аны алга таба тигезләү һ. б.); – су белән уеннар (кәгазьләр арасында ярышлар саламнан җил куя торган корабльләрне җиңел уенчыклар «сиптерә», эксперименталь эшчәнлек «батмый» һ. б.).

«Театр-музыкаль почмак» максат: интеллектуаль-эстетик үсешкә, әкият геройларын гәүдәләндерүгә, персонаж роленә үз шәхесен кертүгә, үз кичерешләрен белдерү өчен, мимикадан мөстәкыйль рәвештә файдаланырга, эмоциональ сүзлекне баетырга һәм активлаштырырга ярдәм итү.

– Театрларның төрле төрләре (бармак, балчык, өстәл, театр ширмасы);

– әдәби персонажларның/геройларның кәефләрен үзгәртү мөмкинлеге булган маскалар, әкиятләрне генә түгел, ә хәрәкәтле уеннарны да уйнаганда;

– музыкаль-дидактик уеннар, инструментлар;

– «Музыкаль тартма» – төркемдә уңайлы музыкаль фон булдыру өчен төрле көйле аудиокассеталар сайлап алу (гадәти балалар җырлары гына түгел, халык, классик әсәрләр дә);

– «Модница» ряженье салоны.

«Тылсымлы төсләр почмагы» максат: эмоцияләрне, кәефне сәнгать алымнары белән белдерергә, тискәре эмоцияләрнең (курку, киеренкелек) реакциясенә, хыялның һәм шәхеснең үз-үзен белдерүенә ярдәм итәргә өйрәтү.

– Буяулар, гуашлар, щеткалар, карандашлар, вак-төяк, кәгазь/ ватман, «битлек-кәеф» әзерләү, дорисование өчен тәмамланмаган рәсемнәр, җепләр. Совет: рәсемнәр турында фикер алышканда аларны үтәү техникасы буенча бәяләүләрдән качарга кирәк, авторның кәефен һәм кичерешләрен җиткерүче техникага игътибар итәргә кирәк.

«Сюрпризлар почмагы» максат: психоэмоциональ киеренкелекне азат итү, мускул тоны, фантазияне үстерү, яхшы атмосфера тудыру, яңалык, сюрприз элементын кертү (мәсәлән, яңа музыкаль яки сөйләшүче уенчык).